Obredna igra "kraj" (crai) iz Zvižda, i vlaško kolo "todorka" ...

[Paun]

             Obredna igra »kraj« (crai = »kralj«), koja se u selu Duboka (opština Kučevo u Zviždu, istočna Srbija) igrala oko žena koja su u toku rusalne nedelje padale u trans. Smatra se u nauci da se ovo kolo igralo samo ovde, u Dubokoj, i samo u ovoj prilici kada je trebalo povratiti ženu koja je pala u »rusalski« zanos!
             Video klip sačinjen je od odlomaka izvađenih iz filma »Plutonovo carstvo u Homolju«, koje je RTS iz Beograda snimila u Dubokoj 1971. godine. Sadrži kolo »kraj« koje se igra uz svirku gajdi (»karaba«). »Karabaš« prati grupu »krajičara« koja se ritualnum korakom kreće od kuće »velikog krajičara«, gde se okupljala, do centra sela ...

             [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=B-OTibP9Kx8[/youtube]

             Sledeći klip sadrži kolo »kraj« koje se igra uz svirku violinista (»laptara«), oko žene koja je »pala« u trans.

             [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=wjcor-REo8g&feature=related[/youtube]

            Ovaj klip je na YouTube postavio timoceanul, a ja ga ovde prenosim jer je muzikološki čistiji i jasniji od prethodnih ...

            [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=2dlJWJlDmxc&feature=related[/youtube]

            LINK: http://www.youtube.com/watch?v=2dlJWJlDmxc&feature=related

[Paun]

              "KRAJ" (CRAĭ) DANAS U DUBOKOJ ...
              Ovde sam postavio deo materijala koji sam a svojom ekipom snimio ove godine, na Rusalje (15. VI 2008) u Dubokoj. (Ostalo može se videti ovde: http://forum.paundurlic.com/index.php?topic=544.0)

              Darivanje igrača koji učestvuju u izvođenju obredne igre "kraj" ("kralj"), u čast pokojnika ...

              [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=36hEsB19p00&feature=channel[/youtube]

              Za istorijsku etno-koreologiju od velike je važnosti, dakle, da se ova vrsta igre zadržala i dan-danas u Zviždu, gde se, pod nazivom “kraj”, i dalje “namenjuje” mrtvima na seoskim zavetinama, a nekada je - pored ovoga - bila obavezni deo obrednog buđenja padalica iz transa!
             
             [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=HEeqs8YlHeE&feature=channel[/youtube]
             LINK: http://www.youtube.com/watch?v=HEeqs8YlHeE&feature=channel

[Paun]

             Budući da sam - radeći u više navrata na terenu u Dubokoj, posumnjao u navedenu naučnu tvrdnju da se kolo "kraj" igra samo u Dubokoj, samo na Rusalje i samo radi buđenja "padalica", ove godine sam rešio da preispitam ovu tvrdnju, tražeći empirijske dokaze da je kolo, koje se u Zviždu zove "kraj", deo vlaškog igračkog repertoara na mnogo širem prostoru nego što je Zvižd ... Pre svega zato što sam u dubočkom "kraju" lako prepoznao igru "todorka", koja je u Gornjem Poreču bilo veoma popularna. Ovde nema starijeg "lautara" koji ne zna ovo kolo, šta više, svi su oni sa lakoćom dubočki "kraj" prepoznali kao "todorku" ...

             Dokaz 1.
             Kosta Vinčilović (1942), lautar iz Rudne Glave svirao je “todorku” u svojoj mladosti na sedeljkama, a kasnije i kao član seoskog KUD-a ...

             [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=8P47Wm_ZzFc&feature=channel[/youtube]

             Kolo todorka igralo se u svim prilikama sve do posle Drugog svetskog rata, kada je počelo postepeno da se izobičajava. Ali, i tada se igralo na kraju veselja, kada bi se svetina razredila i kada su stariji ljudi mogla da igraju za svoju dušu kola koja su ih, izvesno, vraćala u vreme mladosti. Kada se povukla sa javne scene, todorka se još izvesno vreme ovde igrala na sedeljkama, da bi posle toga gotovo pala u zaborav. Sačuvali su je igrači u folklornim sekcijama Kulturno-umetničkih društava, koja su se masovno formirala tokom sedamdesetih godina XX veka. Događalo se da su je folkloristi igrali i na veseljima, koja su se u seoskim domovima kulture priređivala na državne praznike, kada bi se na njima zadesila veća grupa igrača. Njima bi se, obavezno, priključili stariji, koji su igru pamtili, ali i ostali. Tako se, zahvaljujući folklornim sekcijama, todorka u Porečkoj Reci nije zaboravila, kao ni svest da je reč o starom vlaškom kolu! U ovom kraju igrale su se dve todorke, koje su se razlikovale po vrsti takta: jednu, "ku triĭ paşuŕ înainće" ("sa tri koraka udesno"), zvali su todorka đe trij a drugu, sa četiri koraka udesno, todorka đe patru.

             Dokaz 2.
             Tražeći starog lautara Tarîţu u Crnajki, s namerom da od njega snimim todorku, našao sam ga na probi u Domu kulture.

             [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=IJHzmHJPeTM&feature=channel_page[/youtube]

             Staro vlašко кolo "todorka" uvežbava podmladak Kulturno-umetničkog društva "Deli Jovan" iz Crnajke, sela u opštini Majdanpek. Grupu vodi meštanka Ankica Jonović, a svira lautar Miroslav Radulović, "Tarîţǎ".

             Dokaz 3.
             Radeći na projektu "Vlaški obredni hleb" i "Poslednji Orfeji ..", stigao sam i u Šipikovo ... Kada sam započeo razgovor sa starim lautarom Aleksandrom Vadovićem, prvo sam uključio kameru, stavio diktafon na sto i ...

             [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=7qYRG9M84i4&feature=channel[/youtube]

             Kao što se vidi na "klipu", violinista preslušava snimak obredne igre "kraj", kojom su se u selu Duboka (Zvižd) budile iz transa padalice - tzv. "dubočke rusalje" ... Violinista iz Šipikova bez problema, samo posle nekoliko taktiova, prepoznaje dubočki "kraj" kao kolo koje su u okolini Zaječara zove "todorka" ...

[Dejanjika]

         ... što se tiče TODORKE, ona se svira i igra u fokloru zaječarskih caranskih sela, dok kod ungurjanskih veoma slična je kosljenka.

[dPasujoni]

              Za istorijsku etno-koreologiju od velike je važnosti da se ova vrsta igre zadržala i dan-danas u Zviždu, gde se, pod nazivom “kraj”, “namenjuje” mrtvima na seoskim zavetinama, a nekada je bila obavezni deo obrednog buđenja padalica iz transa!

Ne govori li to o mnogo široj rasprostranjenosti Rusaljskih običaja?

Nije li pogrešno da taj običaj posmatramo kao  strogo lokalni i izolovani slučaj?

dPasujoni

[Paun]

Dokaz 4
Ovaj "dokaz" je već bio od ranije ovde na Forumu, postavio ga je Virgil, sa vanredno zanimljivim i za našu temu značajnim komentarom etnomuzikologa Hermana C. Vuylsteka

Todorca iz negotinskog sela Jabukovac

[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=ihI6vV3rIOk[/youtube]

Odlomak iz komentara Hermana C. Vuylsteka sa CD-a ""Serbie / Danses et melodies pastorales / Pastoral Dances and Melodies" ("Srbija / Pastirske igre i melodije"), izdatog 1991. od Ethnic / Auvidis, Francuska . CD broj B 6759. Vuylsetek je uradio terenske snimke tokom 1970-1980. Todorka je snimljena u Jabukovcu.

ENGLISH:

Todorca
This dance, which is also called tudurca de tri belongs to the tradition of the Theodorians,
originally pre-Slavic but surviving in the synchretic form of the cult of St. Theodorus. It
features Chthonian devils, malevolent spirits, earthly demons. The leading figures in this
demoniac cult are the great Theodorus (Veliki Todor, or in Valaque : Sentendjer mare),
dressed all in white and one or several lame horses ridden by horsemen also draped in
white cloaks. They are celebrated, following strict rules of interdiction and obligation, by
the population of the Krajina during the first week of Lent. The traditions of the Calushars (cal means horse in Rumanian), are partly a survival from the ritual dances of the Salic Roman priests, which were also widespread in this region. Here the "tripudium", with three steps or ternary rhythm, was also in circulation.

***
SRPSKI:

Todorka
Ova igra, koja je takođe nazivana "tudorka od tri" pripada predanju Teodorijana, preslovenskog porekla ali održana u sinkretičkoj formi u kultu Svetog Todora. Pretstavlja htoničke đavole, zlobne duhove, zemaljske demone. Vodeće ličnosti ovog demonskog kulta su Veliki Todor (ili na vlaškom: Sîntoađeru Mare), obućen sasvim u belom i jedan ili više hromih konja čiji jahači takođe nose bele ogrtače. Oni su slavljeni,  prema strogim pravilima zabrane i dužnosti, od stanovništva Krajine u prvoj nedelji velikog posta.  Predanja Kalušara (kal znači konj na rumunskom), delimično su preostaci ritualnih igara Saličnih rimljanskih sveštenika, koji su takođe bili rasprostranjeni u ovom kraju. Ovde je "tripudium", sa tri koraka ili ternarskom ritmom, takođe bio u pronošenju. 

*******
ROMÂNEŞTE:

Herman C. Vuylsteke pe CDul "Serbie / Danses et melodies pastorales / Pastoral Dances and Melodies", scos de compania Ethnic / Auvidis in Franţa in 1991. Imprimarile si textul au fost facute prin anii 1970-80 in Serbia. CDul este numarul B 6759. Herman Vuylsteke a făcut această înregistrare la Iabucovaţ, Serbia în anii 1970

Todorca, sau Tudurca de tri, scrie etnomusicologul Herman Vuylsteke, are rădăcini pre-creştine şi aspecte care au fost sincretizate de cultul Sfântului Teodor, (Sân Toager Mare). Cultul include draci htonici, duhuri rele şi demoni pământeşti. Personagiile principale ale acestui cult demonic sunt Sân Toagerul al Mare îmbrăcat numai în alb şi unul sau mai mulţi cai şchiopi cu călăreţi acoperiţi şi ei cu mantii albe. Sunt sărbătoriţi, după legi stricte de prohibiţie şi obligaţie, de către populaţia Krainei în decursul primei săptămani de Post. Tradiţiile de Căluşari sunt parţial rămăşiţe ale dansurilor rituale ale sacerdoţilor salici romani, care se găseau în trecut şi pe aceste meleaguri. Şi pe atunci circula ritmul ternar, cu trei paşi, tripudium.

Prevod sa engleskog na srpski i rumunski: Virgil S. Speriosu

[Paun]

         ... što se tiče TODORKE, ona se svira i igra u fokloru zaječarskih caranskih sela, dok kod ungurjanskih veoma slična je kosljenka.

         Žao mi je što sam premeštanjem topika stvorio malu zbrku u redosledu diskusija, ali tvoja napomena je izuzetno dragocena, pa te molim da - kad budeš imao vremena, napišeš što više detalja o tome u kojim selima se, po tvom saznanju, igra(lo) ovo kolo, a naročito da nam daš njegove tačne lokalne nazive.
         Znamo da je kod narodnih igara karakterističan sledeći fenomen: a) isto kolo se igra i svira u više sela, ali pod različitim imenima, b) različita kola (i muzički i koreološki) mogu na širokom prostoru imati isti naziv ...

[Paun]

     Ne govori li to o mnogo široj rasprostranjenosti Rusaljskih običaja?
     Nije li pogrešno da taj običaj posmatramo kao  strogo lokalni i izolovani slučaj?

Aĭa vĭađe şî al kĭortau, nu-ĭ trîabe mare şkuală đ-aşa lukru!

[Paun]

               DA, FRAŢÂE, CUM STĂ TREABA-N ROMĂNIE?

               Pi lînga kataŕe in pǎrţiľi nuaştre, rumîńeşć, trîabe sî bagǎm sama bińe şî đi parća românilor, pintru đi śe kǎ ku daćina nuastrǎ: “rusaľe”, or “craǐu” – mǎǐ mult sa ogođiaşće obićeǐu românilor đin Oltenia kaŕe akolo sa kǐamǎ “kaluşari” (caluşarii, caluşul ...) Şî kaluşari, ka şî “craǐu”, kad în stamîna pi Rusaľe, or stamîna vînturuasǎ, kum sa dzîśe-n Zvižd (Zvijd). Şî iǐ – ka şî “kraiśeri” la noǐ, žuakǎ în vŕamǐa-ǐa mǎǐ mult sǎ ľekuǐe lumǐa, şi aǐa mǎǐ întîń inşî kaŕe kad, luvaţ đi “rusaľe”, đi “vîntuŕi”, đi “şoǐmańe” or đi “buala rîa” ... Şî uńi şî alţî zbǐarǎ “Op-şa, ǐar-aşa ... ş-înk-odatǎ ǐar-aşa!” ...
               Kaluşari sînt kunoskuţ şi la Rumîńi în Bugariǐe, da, kum şćim, la Rumîńi în Sîrbiǐe kaluşari nu sa źukat ńiśkînd ...
               În Bugariǐe, kum sa skriǐe pin kǎrţ, kaluşari la urmǎ a źukat źok “florićika” (floricica) ku kaŕe a skulat inşî bolnavi (duş, kadzuţ, luvaţ ...) ...

               Exemplu 1. din Romanie

               Caluşul Oltenesc
   
               [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=MLM4Vo5Yq2s&feature=related[/youtube]
               Pus de http://www.youtube.com/user/bansaraba
               Comentar: Calusul oltenesc, coloana sonora a unui fragment dintr-un documentar romanesc din perioada muta, pastrat la A.N.F.

               Exemplu 2. din Romanie

               Romanian Traditional Dance - Calusul oltenesc
   
               [youtube]http://www.youtube.com/watch?v=E6S-ETfiF0g&feature=related[/youtube]
               Pus de http://www.youtube.com/user/cristinasin

[Dejanjika]

             
              Todorka se igra u Halovu,Gradskovu,Malom i Velikom Jasenovcu i Šipikovu u folkloru tj. u spletu vlaških igara poznat kao Halovski splet.Prvi put sam je čuo od Borka violiniste iz Braćevca(srpsko selo), a kasnije i igrao u folkloru.Naša todorka se razlikuje malo u melodiji a više u koracima od todorke koja se igra u Crnajki i Rudnoj Glavi. Na jednom veselju 1999.godine u Rudnoj Glavi imao sam priliku da igram i vašu todorku.Koraci su slični kao kolo kosljenka koja se igra u Lubnici,Šljivaru i Gamzigradu,igra se sa četiri koraka napred, ali je melodija drukčija.
              Drugo kolo u klipu koji je postavio timoceanul po meni je slično po taktu u melodiji kolu koje se zove BABA a igra se u Halovu,Gradskovu,Velikom i Malom Jasenovcu i Šipikovu.U klipu ROMANI TIMOCENI PART 3/3 na You tube-u koji je postavio 87DRAGAN87 možemo videti i čuti melodiju kolo baba(treća melodija) i uporediti sa melodijom buđenja iz transa.
              Pre petnestak godina prvi put sam video običaj Rusalje u izvođenju KUD-a iz borskog sela Šarbanovac,a čuo sam da se običaj ranije izvodio i u Lubnici ali ću se bolje raspitati.
             
         

[PLAMNA]

Evo jedne tudorke iz plavne

[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=S47JguHPXXw&feature=channel[/youtube]
http://www.youtube.com/watch?v=S47JguHPXXw&feature=channel

A ovako izgleda prerast u plavni uz gajde Tome Buljigica iz plavne

[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=mLmzRbOwd-c&feature=channel_page[/youtube]
http://www.youtube.com/watch?v=mLmzRbOwd-c&feature=channel_page