Prikaz knjige Banjaši na Balkanu

[Vlad]

Prikaz knjige: Biljana Sikimić (ur.), Banjaši na Balkanu: identitet etničke zajednice. Balkanološki institut SANU, Posebna izdanja, knj. 88, Beograd 2005.

     


Sanja Zlatanović

Prikaz knjige Banjaši na Balkanu

Biljana Sikimić (ur.), Banjaši na Balkanu: identitet etničke zajednice. Balkanološki institut SANU, Posebna izdanja, knj. 88, Beograd 2005.

Određenje granice etničke grupe u analizi procesa samoidentifikacije i identifikacije od strane drugih može biti veoma složeno i zapetljano. Etničke klasifikacije zasnovane na binarnim opozicijama impliciraju jasne granice identiteta i jasno definisane kriterijume pripadnosti određenoj grupi , pa teško mogu biti primenjene na one zajednice koje s u poput liminalnih entiteta " nešto između " ili "negde između" utvrđenih kategorija , te su "ni jedno ni drugo" i/ili "i jedno i drugo", u zavisnosti od situacije i konteksta. Ovakve neodređene etničke kategorije Thomas Hylland Eriksen naziva etničkim anomalijama, podvlačeći da konkretne okolnosti određuju da li će se one posmatrati kao anomalne ili kao međukategorije. U praksi one funkcionišu kao ambivalentni, dvojni ili višestruki identiteti, situaciono uslovljeni, promenljivi i podložni pregovaranju. Iako nestabilnost i neodređenost identiteta nisu karakteristični samo za Balkan i samo za Rome, upravo su na primeru ovog prostora i ove zajednice paradigmatični. Budući da nemaju zajedničku teritoriju, već predstavljaju transglobalnu nacionalnu manjinu, Romi su prostorno disperzovani i heterogeni, povezani s kulturama koje su vladajuće na prostorima koje naseljavaju. U pojedinim kontekstima primer su identiteta koji je "nešto između" jer teže da se udalje od stigmatizovanog i pripadnu onom koji je poželjniji u postojećoj društvenoj / etničkoj klasifikaciji.

Na prostoru Balkana formirale su se mnogobrojne romske grupe sa posebnim etnografskim i lingvističkim karakteristikama i onomastikom – imena je više od stotinu. Jedna od njih su Banjaši, intergrupno strukturirana etnička zajednica, podeljena između romskog i rumunskog identiteta.

Zbornik radova o Banjašima nastao je kao rezultat sistematskih terenskih istraživanja koja je u periodu od 2002. do 2005. godine obavio tim Balkanološkog instituta SANU u saradnji sa istraživačima iz Rumunije Otilijom Hedešan i Anemari Soresku–Marinković, a u okviru projekta etnolingvističkih i sociolingvističkih istraživanja multietničkih zajednica na Balkanu. Jedino se rad etnologa Dušana Drljače zasniva na neobjavljenim terenskim podacima iz pedesetih godina dvadesetog veka, što doprinosi nijansiranijoj slici banjaškog identiteta. Zbornik je interdisciplinarno koncipiran, primenjene analize uglavnom pripadaju klasičnoj etnolingvistici, antropološkoj lingvistici i sociolingvistici. Pored predgovora u kome nas urednica Biljana Sikimić pažljivo uvodi u priču o zapetljanosti procesa etničkog identifikovanja i razgraničavanja, dajući uz to pregledan spisak banjaških naselja u Srbiji (ukupno ih je 177, masnim slovima označena su ona u kojima su obavljena istraživanja – 33), zbornik sadrži i jedanaest radova. Svi radovi su zasnovani na terenskim istraživanjima i to u pomoravskom selu Trešnjevica (prilozi Otilije Hedešan, Sofije Miloradović i Marije Ilić), u Strižilu, takodje pomoravskom selu (rad Prvoslava Radića), naselju Mehovine kod Vladimiraca u zapadnoj Srbiji (radovi Anemari Soresku–Marinković i Dragane Ratković), Marinkovoj bari, širem centru Beograda (rad Svetlane Ćirković), istočnoj Bugarskoj (Magdalena Slavkova), Prćilovici kod Aleksinca (prilog Aleksandre Kostić i Jasmine Nedeljković), centralnoj Bosni (Dušan Drljača). Biljana Sikimić daje sumarni pregled savremene situacije banjaških naselja u Srbiji i studije slučaja tri odvojena banjaška punkta (okolina Priboja, niz naselja u severozapadnoj Bačkoj, naselje Vranjevo kod Novog Bečeja u Banatu).

Kako je u predgovoru zbornika objašnjeno, termin Banjaši upotrebljava se uslovno, budući da je u naučnu literaturu uveden da bi zamenio i obuhvatio brojne druge sinonimne termine koji postoje na terenu (Banjaši, Rudari, Rumuni, rumunski / vlaški Cigani, Koritari, Lingurari, Mečkari, Ursari; u Hrvatskoj i Mađarskoj – Bejaši, u Rumuniji – Baješi u Bugarskoj – Rudari, u Bosni – Karavlasi) i označavaju pripadnike male etničke zajednice koja na današnjoj teritoriji Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Makedonije i Mađarske živi najmanje dva veka, pravoslavne ili katoličke veroispovesti (u novije vreme uočljiv je prelazak na protestantizam) i rumunskog maternjeg jezika. Terminološke razlike u imenovanju pripadnika ove zajednice upućuju kako na razlike u kontekstima u kojima oni žive, tako i na njihove specifične kulturne osobenosti. Ipak, kao određujući konstrukt identiteta različitih banjaških grupa izdvaja se nepodudarnost unutrašnje i spoljašnje definicije, samoidentifikacije i identifikacije od strane drugih. Dok oni sebe doživljavaju kao Rumune, drugi im pripisuju identitet Cigana.

Grupe Banjaša govore nekoliko rumunskih dijalekata i poznavanje rumunskog, a nepoznavanje romskog jezika oni navode kao neosporni argument u prilog svog rumunskog identiteta. Na osnovu lingvističkih analiza, pretpostavlja se da su Banjaši u Srbiji prvobitno bili nosioci dva različita rumunska dijalekta: muntenskog i erdeljskog. Budući da je jezik Banjaša pre gotovo dva veka (kako se pretpostavlja, na razmeđi XVIII I XIX) prekinuo kontakte sa rumunskim jezikom koji se govori u Rumuniji, karakteriše ga arhaični karakter u sprezi sa dijalekatskim osobenostima i veliki broj leksičkih pozajmica iz srpskog jezika, koje dubinski nisu oštetile strukturu rumunskog jezika. Običaji kalendarskog ciklusa koje Banjaši pomoravskih sela praktikuju takođe su varijante nekih specifično rumunskih modela. Pa ipak, od strane Srba i upšte ne-Roma opažaju se kao Cigani koji govore rumunski jezik. Polunomadski način života Banjaša u prošlosti, zanimanja kao što su izrada predmeta od drveta i mečkarstvo (po čemu su i dobijali imena: Koritari, Lingurari, Mečkari ...) i određeni perceptivni pokazatelji poput boje kože koja u ovom slučaju figurira kao etničko obeležje, svakako su doprineli tome da ih većinsko srpsko stanovništvo okarakteriše kao Cigane. U selu Trešnjevici Srbi ih opisuju kao Rome, u uvreženim stereotipima, ali njihov jezik određuju kao rumunski. Sa druge strane, Romi ih bez oklevanja identifikuju kao Rumune. Obe grupe su svesne da ih deli jezik, međusobna komunikacija odvija se na srpskom. Dok pripadnici banjaških grupa sebe definišu kao Rumune, izdvajajući govorni jezik kao osnovni kriterijum etniciteta, Rumuni iz Rumunije i ne znaju za njih, osim sasvim malog broja posvećenih istraživača.

Etnički identitet uvek je rezultat interakcije unutrašnjih i spoljašnjih određenja, samoidentifikacije i identifikacije od strane drugih. Unutrašnja i spoljašnja definicija međusobno su povezane i uslovljene. S obzirom na to da su društveno konstruisani, identiteti mogu biti manje ili više varijabilni, situaciono uslovljeni i podložni pregovaranju, a u tim procesima značajnu ulogu igraju spoljašnja definicija – kategorizacija, odnosi moći i dominacije. U upotrebi pojedinih termina za imenovanje pripadnika različitih banjaških grupa može postojati konsenzus unutrašnjeg i spoljašnjeg određenja, pa u takvim prilikama ime funkcioniše i kao endonim i kao egzonim. Češći je slučaj da je na osnovu nekih spoljašnjih crta dominantnija grupa nametnula ime i kategorizaciju. Način na koji Banjaši interpretiraju svoj identitet usko je povezan s tim kako ih interpretiraju drugi. Iscrpni transkripti razgovora vođenih na terenu, priloženi u većem broju radova u zborniku, pokazuju na koje sve načine pripadnici različitih banjaških grupa objašnjavaju značenja i implikacije svog identiteta. Primećena je internalizacija spoljašnje definicije, stalna tenzija u samoidentifikaciji – biti Rumun ili biti Rom, kao i slobodna oscilacija između etnonima Rumun i Ciganin u diskursu istog sagovornika, naročito kako razgovor odmiče. Primećeno je i da u novije vreme grupna endogamija slabi i da mešoviti brakovi između Banjaša i Roma postaju učestaliji. Iscrpni transkripti razgovora omogućavaju sagledavanje stanovišta samih aktera, načina na koje problematizuju svoje identitetske konstrukte, te praćenje i razumevanje situacione prilagodljivosti identiteta i složenih procesa pregovaranja. Društveno pregovaranje posebno je karakteristično za one situacije u kojima grupa nema jasan, nedvosmislen identitet, već je rasplinuta u svojim nastojanjima da se udalji od nepodobnog i usvoji bolji.

Prema zvani čnim statističkim podacima iz 2002. godine Banjaši u Srbiji izjašnjavaju se na četiri različita načina: kao Srbi (uglavnom južno od Dunava), Rumuni (u Vojvodini, posebno u naseljima Banjaša katolika u Apatinu, Sonti, Bačkom Monoštoru, Bogojevu i Vajskoj), Vlasi (u nekoliko naselja centralne Srbije) i Romi (obično iz vrlo siromašnih zajednica poput one u naselju Prćilovica kod Aleksinca). Popis beleži i da su se skoro svi Banjaši iz okoline Beograda izjasnili kao Srbi. Rezultati terenskih istraživanja izneti u zborniku govore, međutim, sasvim drugačije: u okolini Beograda i centralnoj Srbiji gotovo svi intervjisani Banjaši insistirali su na svom rumunskom nacionalnom identitetu. Banjaši se svojom neodređenošću ne uklapaju u krut sistem zvanične statistike, pa su svrstani u onu kategoriju koja je poželjnija sa stanovišta države. Kako je već dokumentovano u mnogim raspravama (v. Arel & Kertzer 2001), popis stanovništva predstavlja mnogo više od običnog odraza stvarnosti; kao instrument države on igra ključnu ulogu u njenom konstruisanju. Zbog političkih posledica koje rezultati popisa stanovništva imaju na društvenu realnost, grupe koje se nalaze "negde između" utvrđenih kategorija u vladajućem sistemu klasifikacija obično podležu svojevrsnoj statističkoj asimilaciji (naročito ako ih nekoj od dominantnijih grupa približava vera ili jezik). Uporedo s tim, potrebno je uzeti u obzir i činjenicu da je za Rome karakteristična etnička mimikrija, potreba da se zbog stigmatizacije kojoj su izloženi izjasne kao ne-Romi, pa je i iz tog razloga njihov broj u popisima znatno manji od procenjenog. Istraživanja sprovedena u Srbiji pokazuju da su etničkoj mimikriji naročito skloni oni Romi koji su napredovali na društvenoj lestvici, što potvrđuju i rezultati izneti u zborniku o Banjašima. Kao Romi deklarišu se oni Banjaši koji žive u veoma siromašnim naseljima. Često se banjaški politički lideri izjašnjavaju kao Romi; značajan je uticaj romskih nevladinih organizacija i mogućnost dobijanja materijalne i druge pomoći koja se uobičajeno daje Romima.

Pravna i politička situacija Banjaša u Mađarskoj i Hrvatskoj sasvim je drugačija: Bejaši su zvanično priznati kao posebna etnička grupa i imaju pravo na školovanje na svom rumunskom dijalektu. U Srbiji oni poput mnogih drugih grupa "nepravilnog" identiteta ostaju manjina koja je skrivena.

Zbornik radova Banjaši na Balkanu: identitet etničke zajednice kao i zbornik Skrivene manjine na Balkanu, koji je takođe priredila Biljana Sikimić (Balkanološki institut SANU, 2004), afirmišu terenski rad i interdisciplinarni pristup i predstavljaju nezaobilaznu literaturu za svakog ko želi da razume procese konstruisanja identiteta na Balkanu.



http://www.nspm.org.yu/Prikazi/2007_banjasi.htm

[Volcae]

Zbornik radova Banjaši na Balkanu: identitet etničke zajednice kao i zbornik Skrivene manjine na Balkanu, koji je takođe priredila Biljana Sikimić (Balkanološki institut SANU, 2004), afirmišu terenski rad i interdisciplinarni pristup i predstavljaju nezaobilaznu literaturu za svakog ko želi da razume procese konstruisanja identiteta na Balkanu.

Биљана Сикимић (ур.)
БАЊАШИ НА БАЛКАНУ
Београд 2005



Биљана Сикимић (ур.)
СКРИВЕНЕ МАЊИНЕ НА БАЛКАНУ
Београд 2005

[Vlad]

Volcae,
Prîntu asta, ai dă bĭare dă la mińe.
Perfect śe ţ-a dat în gînd sâ puńi pră "Bańaşi".

:D

[Volcae]

Volcae,
Prîntu asta, ai dă bĭare dă la mińe.
Perfect śe ţ-a dat în gînd sâ puńi pră "Bańaşi".

:D

Vlad,
bun că am avut bună idee şi îţi estă drag,
am cătat şi ďi la Dr Stevan Mačaj, "Običaji Rumuna",  da n-am găsât.

[Paun]

am cătat şi ďi la Dr Stevan Mačaj, "Običaji Rumuna",  da n-am găsât.

Am ĭo, ş-aĭa-n măĭ mulće fĭelurĭ, numa nuĭe lukru lu Mačaj atîta tare đi baş trîăbe să ńe plînźem dakă nu-l śećim.
(Am ĭo đi gînd săl pun aiśa, kă Florumu nuĭe fakut numa đi fluorĭ kare mirusă frumos!)
Ĭel a fuost Ungur, uom strin. S-a fakut Sârb, şă aĭa ś-a skris, a skris uĭtatu-sîva đin parća sîrbĭaskă, a măĭ urîta!
Ku mult ńinţaļes, şă nu baş prĭafrumuos!
Ĭn uoki luĭ, aĭ nuoştri stramuoş a fuost numa kîta măĭ blînḑ đi kît juavińiļi sîrbaćiśe!
În truaka-ĭa dupa ĭel a beşît şî Tihomir Đorđević, dupa Tihomir bĭasă akademik Petar Vlahović, da pi lînga Truţă bĭasă mulţ kare a gaćit şkuala luĭ!

[Paun]

bun că am avut bună idee şi îţi estă drag,

Asta luvaş "mustră" đi la domnu Caslau! :D
A nuostră lumĭe, fiva Ţarań or Ungurĭeń, nar ḑîśa ńiśkînd vuorba "idee", numa-n luoku iĭ ar ḑîśa: "gînd" ... Ar ḑîśa: am ginđit bun, or n-am ginđit bun!
Domnu Volcae, mulće gîndurĭ buńe aĭ, şî mulće lukrurĭ buńe faśĭ đi kînd iş ku nuoĭ!

Florumu ĭe đeşkis să śarkăm să vorbim în ļimba nuastră, saćeńeaskă, kă aĭa ĭe ļimba kare am pumeńito, da veđem astăḑ prĭa bińe, kă baš pi ĭa vreu tuoţ să ń-o stîngă! Aĭde, bun śe ń-o stîng aĭ striń, numa đi śe ńi kakarăm nuoĭ pi ĭa, aĭa nuĭe bun ńiśkum!  :-X

[Paun]

Perfect śe ţ-a dat în gînd sâ puńi pră "Bańaşi".

Probĭa-n luok đi vuorba-sta, kare ĭe śută, slută şî kornută, şî ńiśkînd n-afi ĭeşît ńiś đintr-o gură rumîńaskă, să puń alta vuorbă, kare ĭe anuastră, đi bătrîńaţă, şî înga ĭe viĭe pin gura - da şî pin sufļitu! - alu saćańi tiĭ!
Kă numa atunśa v-afi Florumu plaćit şă ńipogovorit!

PS. Mis sigurat kă vuorba "perfect!" aĭ-uḑît đi la ministrol-nuostru, duomnu Ivita Glisici, kă nu krĭed kă altu ar puća aşa să slućaskă ļimba-nuastră, kum o slućaşće ĭel! (Nu vińe aiśa ńiś un "smajli", kă ĭo nu bat juok, ńiś nu ţîn lukru-şală ku ļimba-nuastră, kum ţîńe ĭel!)

PS.2. Da kînd pumeńim vorbe urîće, kare akuma un fĭeľ đi "români" đ-aĭ nuoştri ĭau-n gură (în ļimba sîrbĭaskă: покондирене тикве!), đi osută đi uorĭ ĭe măĭ urîtă vuorba "egzakt"!
Număî ḑîśe ńima: Aşa ĭe! - kum s-a vorbĭşće şă-n ḑî đe astîḑ în vilaĭtu nuostru đ-arîndu, numa, śkă: "Egzakt!"

:P

[Vlad]

Probĭa-n luok đi vuorba-sta, kare ĭe śută, slută şî kornută, şî ńiśkînd n-afi ĭeşît ńiś đintr-o gură rumîńaskă, să puń alta vuorbă, kare ĭe anuastră, đi bătrîńaţă, şî înga ĭe viĭe pin gura - da şî pin sufļitu! - alu saćańi tiĭ!
Kă numa atunśa v-afi Flrumu plaćit şă ńipogovorit!

Nu-ie ńiś un problem, uica Pauńe. Nu-m dîa în gînd ńiś o vorbâ batrînâ cu care aş pućea sâ schimb asta "perfect". Dăcâ-m spuńi śe vorba ai avuto în gînd, cu iutu schimbâm prâ "perfect".  :D

PS. Mis sigurat kă vuorba "perfect!" aĭ-uḑît đi la ministrol-nuostru, duomnu Ivita Glisici, kă nu krĭed kă altu ar puća aşa să slućaskă ļimba-nuastră, kum o slućaşće ĭel! (Nu vińe aiśa ńiś un "smajli", kă ĭo nu bat juok, ńiś nu ţîn lukru-şală ku ļimba-nuastră, kum ţîńe ĭel!)

Io mis sigurat câ tu ć-ai râu mîńiat prâ ex ministeru-l Iviţa.
În alt fial n-ai fi scris asta  ;)

PS.2. Da kînd pumeńim vorbe urîće, kare akuma un fĭeľ đi "români" đ-aĭ nuoştri ĭau-n gură (în ļimba sîrbĭaskă: покондирене тикве!), đi osută đi uorĭ ĭe măĭ urîtă vuorba "egzakt"!
Număî ḑîśe ńima: Aşa ĭe! - kum s-a vorbĭşće şă-n ḑî đe astîḑ în vilaĭtu nuostru đ-arîndu, numa, śkă: "Egzakt!"

:P

Iastâ şî mai gore dâct iei, mâ uica Pauńe.

[Volcae]

bun că am avut bună idee şi îţi estă drag,

Asta luvaş "mustră" đi la domnu Caslau! :D
A nuostră lumĭe, fiva Ţarań or Ungurĭeń, nar ḑîśa ńiśkînd vuorba "idee", numa-n luoku iĭ ar ḑîśa: "gînd" ... Ar ḑîśa: am ginđit bun, or n-am ginđit bun!
Domnu Volcae, mulće gîndurĭ buńe aĭ, şî mulće lukrurĭ buńe faśĭ đi kînd iş ku nuoĭ!

Florumu ĭe đeşkis să śarkăm să vorbim în ļimba nuastră, saćeńeaskă, kă aĭa ĭe ļimba kare am pumeńito, da veđem astăḑ prĭa bińe, kă baš pi ĭa vreu tuoţ să ń-o stîngă! Aĭde, bun śe ń-o stîng aĭ striń, numa đi śe ńi kakarăm nuoĭ pi ĭa, aĭa nuĭe bun ńiśkum!  :-X

Să schimbă şi ľimba noastă cu vremea, rar dacă măi aud pe cińeva să spună şicoală/şicuală or doftor, acuşa toţ spuńem şcoală/şcuală şi doctor.
Mulţumesc că mi-a-ţ adus aminťe ďe gând bun cum a vorbit lumea bătrână înainťe vreme.
Io gânďesc că mulťe vorbe am uitat da şi s-a pierdut fincă ńe-a fost ruşińe să vorbim ca lumea bătrână.

Să întreb acuşa ceva, dar e la ungureń slova ć - ćindă tot o slovă ca şi la ţărań când spuńem ciumag (ćumag)?
Tot o slovă şi un glas estă or nu?
Şi slova đ la ungureń đal, ţărańi gińere (đińere) iar tot un glas şi o slovă estă or nu?

înainťe vreme = vrodată/vodată

[dPasujoni]

Să întreb acuşa ceva, dar e la ungureń slova ć - ćindă tot o slovă ca şi la ţărań când spuńem ciumag (ćumag)?
Tot o slovă şi un glas estă or nu?
Şi slova đ la ungureń đal, ţărańi gińere (đińere) iar tot un glas şi o slovă estă or nu?

ćinda je ćinda ka la sîrbj "ć" (ćuprija), a ćumag je śumag, dîkă am încaľes kalumńa vuorbiľi, nuje un glas în amîndoa vuorbji.

Nuje un glas ńiś în đal šî źińerj.

dPasujoni

[Volcae]

Să întreb acuşa ceva, dar e la ungureń slova ć - ćindă tot o slovă ca şi la ţărań când spuńem ciumag (ćumag)?
Tot o slovă şi un glas estă or nu?
Şi slova đ la ungureń đal, ţărańi gińere (đińere) iar tot un glas şi o slovă estă or nu?

ćinda je ćinda ka la sîrbj "ć" (ćuprija), a ćumag je śumag, dîkă am încaľes kalumńa vuorbiľi, nuje un glas în amîndoa vuorbji.

Nuje un glas ńiś în đal šî źińerj.

dPasujoni

Ниси разумео питање, да ли су сугласници ћ и ђ исти и код унгурјана и царана када унгурјан изговори đal a царан изговори gińere,
као и када би унгурјан изговорио ćinda а царан изговорио ciumag.
Да ли је значи ć = cе, ci = ћ и да ли је đ = ge, gi = ђ

За царане je увек (мада постоје изузеци али ретки)  ciumag = ћумаг и gińere = ђињере
да ли је у случају унгурјана ćinda = ћинда и đal = ђал или није?

Јер када унгурјан изговори śinś није исто што и şinş.

[Onu]

http://www.revista-lamura.ro/nr.10.11.12/craiova_interculturala1.html