Prikaz knjige: Biljana Sikimić (ur.), Banjaši na Balkanu: identitet etničke zajednice. Balkanološki institut SANU, Posebna izdanja, knj. 88, Beograd 2005.
Sanja Zlatanović
Prikaz knjige Banjaši na Balkanu
Biljana Sikimić (ur.), Banjaši na Balkanu: identitet etničke zajednice. Balkanološki institut SANU, Posebna izdanja, knj. 88, Beograd 2005.
Određenje granice etničke grupe u analizi procesa samoidentifikacije i identifikacije od strane drugih može biti veoma složeno i zapetljano. Etničke klasifikacije zasnovane na binarnim opozicijama impliciraju jasne granice identiteta i jasno definisane kriterijume pripadnosti određenoj grupi , pa teško mogu biti primenjene na one zajednice koje s u poput liminalnih entiteta " nešto između " ili "negde između" utvrđenih kategorija , te su "ni jedno ni drugo" i/ili "i jedno i drugo", u zavisnosti od situacije i konteksta. Ovakve neodređene etničke kategorije Thomas Hylland Eriksen naziva etničkim anomalijama, podvlačeći da konkretne okolnosti određuju da li će se one posmatrati kao anomalne ili kao međukategorije. U praksi one funkcionišu kao ambivalentni, dvojni ili višestruki identiteti, situaciono uslovljeni, promenljivi i podložni pregovaranju. Iako nestabilnost i neodređenost identiteta nisu karakteristični samo za Balkan i samo za Rome, upravo su na primeru ovog prostora i ove zajednice paradigmatični. Budući da nemaju zajedničku teritoriju, već predstavljaju transglobalnu nacionalnu manjinu, Romi su prostorno disperzovani i heterogeni, povezani s kulturama koje su vladajuće na prostorima koje naseljavaju. U pojedinim kontekstima primer su identiteta koji je "nešto između" jer teže da se udalje od stigmatizovanog i pripadnu onom koji je poželjniji u postojećoj društvenoj / etničkoj klasifikaciji.
Na prostoru Balkana formirale su se mnogobrojne romske grupe sa posebnim etnografskim i lingvističkim karakteristikama i onomastikom – imena je više od stotinu. Jedna od njih su Banjaši, intergrupno strukturirana etnička zajednica, podeljena između romskog i rumunskog identiteta.
Zbornik radova o Banjašima nastao je kao rezultat sistematskih terenskih istraživanja koja je u periodu od 2002. do 2005. godine obavio tim Balkanološkog instituta SANU u saradnji sa istraživačima iz Rumunije Otilijom Hedešan i Anemari Soresku–Marinković, a u okviru projekta etnolingvističkih i sociolingvističkih istraživanja multietničkih zajednica na Balkanu. Jedino se rad etnologa Dušana Drljače zasniva na neobjavljenim terenskim podacima iz pedesetih godina dvadesetog veka, što doprinosi nijansiranijoj slici banjaškog identiteta. Zbornik je interdisciplinarno koncipiran, primenjene analize uglavnom pripadaju klasičnoj etnolingvistici, antropološkoj lingvistici i sociolingvistici. Pored predgovora u kome nas urednica Biljana Sikimić pažljivo uvodi u priču o zapetljanosti procesa etničkog identifikovanja i razgraničavanja, dajući uz to pregledan spisak banjaških naselja u Srbiji (ukupno ih je 177, masnim slovima označena su ona u kojima su obavljena istraživanja – 33), zbornik sadrži i jedanaest radova. Svi radovi su zasnovani na terenskim istraživanjima i to u pomoravskom selu Trešnjevica (prilozi Otilije Hedešan, Sofije Miloradović i Marije Ilić), u Strižilu, takodje pomoravskom selu (rad Prvoslava Radića), naselju Mehovine kod Vladimiraca u zapadnoj Srbiji (radovi Anemari Soresku–Marinković i Dragane Ratković), Marinkovoj bari, širem centru Beograda (rad Svetlane Ćirković), istočnoj Bugarskoj (Magdalena Slavkova), Prćilovici kod Aleksinca (prilog Aleksandre Kostić i Jasmine Nedeljković), centralnoj Bosni (Dušan Drljača). Biljana Sikimić daje sumarni pregled savremene situacije banjaških naselja u Srbiji i studije slučaja tri odvojena banjaška punkta (okolina Priboja, niz naselja u severozapadnoj Bačkoj, naselje Vranjevo kod Novog Bečeja u Banatu).
Kako je u predgovoru zbornika objašnjeno, termin Banjaši upotrebljava se uslovno, budući da je u naučnu literaturu uveden da bi zamenio i obuhvatio brojne druge sinonimne termine koji postoje na terenu (Banjaši, Rudari, Rumuni, rumunski / vlaški Cigani, Koritari, Lingurari, Mečkari, Ursari; u Hrvatskoj i Mađarskoj – Bejaši, u Rumuniji – Baješi u Bugarskoj – Rudari, u Bosni – Karavlasi) i označavaju pripadnike male etničke zajednice koja na današnjoj teritoriji Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Makedonije i Mađarske živi najmanje dva veka, pravoslavne ili katoličke veroispovesti (u novije vreme uočljiv je prelazak na protestantizam) i rumunskog maternjeg jezika. Terminološke razlike u imenovanju pripadnika ove zajednice upućuju kako na razlike u kontekstima u kojima oni žive, tako i na njihove specifične kulturne osobenosti. Ipak, kao određujući konstrukt identiteta različitih banjaških grupa izdvaja se nepodudarnost unutrašnje i spoljašnje definicije, samoidentifikacije i identifikacije od strane drugih. Dok oni sebe doživljavaju kao Rumune, drugi im pripisuju identitet Cigana.
Grupe Banjaša govore nekoliko rumunskih dijalekata i poznavanje rumunskog, a nepoznavanje romskog jezika oni navode kao neosporni argument u prilog svog rumunskog identiteta. Na osnovu lingvističkih analiza, pretpostavlja se da su Banjaši u Srbiji prvobitno bili nosioci dva različita rumunska dijalekta: muntenskog i erdeljskog. Budući da je jezik Banjaša pre gotovo dva veka (kako se pretpostavlja, na razmeđi XVIII I XIX) prekinuo kontakte sa rumunskim jezikom koji se govori u Rumuniji, karakteriše ga arhaični karakter u sprezi sa dijalekatskim osobenostima i veliki broj leksičkih pozajmica iz srpskog jezika, koje dubinski nisu oštetile strukturu rumunskog jezika. Običaji kalendarskog ciklusa koje Banjaši pomoravskih sela praktikuju takođe su varijante nekih specifično rumunskih modela. Pa ipak, od strane Srba i upšte ne-Roma opažaju se kao Cigani koji govore rumunski jezik. Polunomadski način života Banjaša u prošlosti, zanimanja kao što su izrada predmeta od drveta i mečkarstvo (po čemu su i dobijali imena: Koritari, Lingurari, Mečkari ...) i određeni perceptivni pokazatelji poput boje kože koja u ovom slučaju figurira kao etničko obeležje, svakako su doprineli tome da ih većinsko srpsko stanovništvo okarakteriše kao Cigane. U selu Trešnjevici Srbi ih opisuju kao Rome, u uvreženim stereotipima, ali njihov jezik određuju kao rumunski. Sa druge strane, Romi ih bez oklevanja identifikuju kao Rumune. Obe grupe su svesne da ih deli jezik, međusobna komunikacija odvija se na srpskom. Dok pripadnici banjaških grupa sebe definišu kao Rumune, izdvajajući govorni jezik kao osnovni kriterijum etniciteta, Rumuni iz Rumunije i ne znaju za njih, osim sasvim malog broja posvećenih istraživača.
Etnički identitet uvek je rezultat interakcije unutrašnjih i spoljašnjih određenja, samoidentifikacije i identifikacije od strane drugih. Unutrašnja i spoljašnja definicija međusobno su povezane i uslovljene. S obzirom na to da su društveno konstruisani, identiteti mogu biti manje ili više varijabilni, situaciono uslovljeni i podložni pregovaranju, a u tim procesima značajnu ulogu igraju spoljašnja definicija – kategorizacija, odnosi moći i dominacije. U upotrebi pojedinih termina za imenovanje pripadnika različitih banjaških grupa može postojati konsenzus unutrašnjeg i spoljašnjeg određenja, pa u takvim prilikama ime funkcioniše i kao endonim i kao egzonim. Češći je slučaj da je na osnovu nekih spoljašnjih crta dominantnija grupa nametnula ime i kategorizaciju. Način na koji Banjaši interpretiraju svoj identitet usko je povezan s tim kako ih interpretiraju drugi. Iscrpni transkripti razgovora vođenih na terenu, priloženi u većem broju radova u zborniku, pokazuju na koje sve načine pripadnici različitih banjaških grupa objašnjavaju značenja i implikacije svog identiteta. Primećena je internalizacija spoljašnje definicije, stalna tenzija u samoidentifikaciji – biti Rumun ili biti Rom, kao i slobodna oscilacija između etnonima Rumun i Ciganin u diskursu istog sagovornika, naročito kako razgovor odmiče. Primećeno je i da u novije vreme grupna endogamija slabi i da mešoviti brakovi između Banjaša i Roma postaju učestaliji. Iscrpni transkripti razgovora omogućavaju sagledavanje stanovišta samih aktera, načina na koje problematizuju svoje identitetske konstrukte, te praćenje i razumevanje situacione prilagodljivosti identiteta i složenih procesa pregovaranja. Društveno pregovaranje posebno je karakteristično za one situacije u kojima grupa nema jasan, nedvosmislen identitet, već je rasplinuta u svojim nastojanjima da se udalji od nepodobnog i usvoji bolji.
Prema zvani čnim statističkim podacima iz 2002. godine Banjaši u Srbiji izjašnjavaju se na četiri različita načina: kao Srbi (uglavnom južno od Dunava), Rumuni (u Vojvodini, posebno u naseljima Banjaša katolika u Apatinu, Sonti, Bačkom Monoštoru, Bogojevu i Vajskoj), Vlasi (u nekoliko naselja centralne Srbije) i Romi (obično iz vrlo siromašnih zajednica poput one u naselju Prćilovica kod Aleksinca). Popis beleži i da su se skoro svi Banjaši iz okoline Beograda izjasnili kao Srbi. Rezultati terenskih istraživanja izneti u zborniku govore, međutim, sasvim drugačije: u okolini Beograda i centralnoj Srbiji gotovo svi intervjisani Banjaši insistirali su na svom rumunskom nacionalnom identitetu. Banjaši se svojom neodređenošću ne uklapaju u krut sistem zvanične statistike, pa su svrstani u onu kategoriju koja je poželjnija sa stanovišta države. Kako je već dokumentovano u mnogim raspravama (v. Arel & Kertzer 2001), popis stanovništva predstavlja mnogo više od običnog odraza stvarnosti; kao instrument države on igra ključnu ulogu u njenom konstruisanju. Zbog političkih posledica koje rezultati popisa stanovništva imaju na društvenu realnost, grupe koje se nalaze "negde između" utvrđenih kategorija u vladajućem sistemu klasifikacija obično podležu svojevrsnoj statističkoj asimilaciji (naročito ako ih nekoj od dominantnijih grupa približava vera ili jezik). Uporedo s tim, potrebno je uzeti u obzir i činjenicu da je za Rome karakteristična etnička mimikrija, potreba da se zbog stigmatizacije kojoj su izloženi izjasne kao ne-Romi, pa je i iz tog razloga njihov broj u popisima znatno manji od procenjenog. Istraživanja sprovedena u Srbiji pokazuju da su etničkoj mimikriji naročito skloni oni Romi koji su napredovali na društvenoj lestvici, što potvrđuju i rezultati izneti u zborniku o Banjašima. Kao Romi deklarišu se oni Banjaši koji žive u veoma siromašnim naseljima. Često se banjaški politički lideri izjašnjavaju kao Romi; značajan je uticaj romskih nevladinih organizacija i mogućnost dobijanja materijalne i druge pomoći koja se uobičajeno daje Romima.
Pravna i politička situacija Banjaša u Mađarskoj i Hrvatskoj sasvim je drugačija: Bejaši su zvanično priznati kao posebna etnička grupa i imaju pravo na školovanje na svom rumunskom dijalektu. U Srbiji oni poput mnogih drugih grupa "nepravilnog" identiteta ostaju manjina koja je skrivena.
Zbornik radova Banjaši na Balkanu: identitet etničke zajednice kao i zbornik Skrivene manjine na Balkanu, koji je takođe priredila Biljana Sikimić (Balkanološki institut SANU, 2004), afirmišu terenski rad i interdisciplinarni pristup i predstavljaju nezaobilaznu literaturu za svakog ko želi da razume procese konstruisanja identiteta na Balkanu.
http://www.nspm.org.yu/Prikazi/2007_banjasi.htm
