Sadik Idrizi Aljabak, Aromunsko-vlaški tragovi u Gori

[Paun]

Sadik Idrizi Aljabak

Aromunsko-vlaški tragovi u Gori

              1. Uvodni dio
             
              Pitanje porijekla Gorana¹ (stanovnika oblasti Gora na Šar-planini) više decenija zaokuplja mnoge istražvače sa prostora Balkana pa i šire. Posebno je to interesovanje pojačano u periodu raspada Jugoslavije, zapravo, proteklih dvadesetak godina.
              Do sada smo se sretali sa mišljenjima po kojima su Gorani srpskog, makedonskog, bugarskog, dakle slovenskog porijekla, ali i sa stavovima i mišljenjima prema kojima su Gorani turskog ili albanskog porijekla. Stavovi većine dosadašnjih autora i njihov odnos prema ovom pitanju bili su determinirani nacionalnim porijeklom autora. Uvijek su, do sada, o Gori pisali drugi, i uvijek su ovo pitanje postavljali i tretirali u kontekstu balkanskih etničkih razgraničenja.
              Zaista, sa retkim izuzecima, svi koji su se latili pera da opišu Gorane radili su to kako bi dokazali da su ovi zapravo dio "njihovog" naroda, a nikako autentična pojava na ovim prostorima. Uostalom, dovoljno je vidjeti "naučni opus" srpskih, bugarskih, makedonskih, turskih i albanskih naučnika, etnologa, folklorista i istoriografa pa shvatiti da su Gorani sve samo ne ono što su zaista. I pojedini autori koji potiču iz Gore i koji se zadnjih decenija bave ovim pitanjem, a kojih je istina manji broj, ovo pitanje posmatraju u zavisnosti od uticaja kojem su izloženi, u zavisnosti od sredine u kojoj su živjeli i školovali se, ali i od ideologije kojoj su pripadali.
              Najveći broj autora je do sada zastupao tezu o srpskom porijeklu Gorana, odnosno stanovnika Gore. Manji broj prihvata da su makedonskog, a neznatan dio, uglavnom iz albanskog dijela Gore, svrstava ih u Albance. U posljednje vrijeme javlja se i manja grupa autora koja Gorane vidi kao Turke ili, čak, kao Bugare.
              Najzad, ne manje je značajna teza po kojoj su Gorani Muslimani, odnosno Bošnjaci. U ovom radu ću manje govoriti o ovoj tezi, koju inače zastupan, da bih, koliko je to moguće, ostao neutralan po ovom veoma osjetljivom pitanju. Inače, Gorani su se u nacionalnom pogledu u najvećem postotku izjašnjavajli kao Muslimani na popisima 1961, 1971, 1981 i 1991.
              Mnogi ljudi u posljednje vrijeme traže odgovor na pitanje ko su Gorani, odakle su došli i kada su naselili ove prostore. Ovo su samo neka pitanja koja postavljaju obični ljudi ali i intelektualci (ili oni koji se tako osjećaju). Nikada ne dajem kratak odgovor, jer takvog odgovora i nema. Uvijek pokušavam da problem postavim u naučne okvire, da ukažem na balkansku historijsku maglu. Jer, na ovim prostorima je u prošlosti dolazilo do velikih pomjeranja stanovništva koja ne prestaju ni danas. Mnogi su narodi vremenom nestali. Ostali su samo tragovi u toponimiji ili u historijskom pamćenju. U svakom narodu na ovim prostorima ima više slojeva i različitih etničkih naslaga i nigdje stvari nisu sasvim jednostavne i proste. Uvijek postoji opasnost da se, ukoliko date kratak odgovor, nađete u situaciju iz koje se ne možete lako izvući. Samo nekoliko pitanja o sudbini nekih balkanskih naroda:
              Gdje su Kumani, Pečenezi i Hazari? Šta je sa Aromunima, Turcima-Jurucima, Tatarima? Kakva je sudbina Bogumila i pokreta kojem su pripadali? Torbeši i Pomaci i njihova veza sa bogumilskim pokretom? Mogu li se iz historijskog pamćenja izbaciti vjekovi turske vladavine na ovim prostorima (1445-1912)? Period prije dolaska Turaka i dva vijeka bugarske dominacije na Balkanu, pomjeranje stanovništva tokom krstaških ratova i prodor Arapa u Evropu?
              Pitanja je, zaista, mnogo i odgovor nikada ne može biti lak i jednostavan.
              O ovome sam i do sada pisao sa velikim oprezom, jer, ponavljam, postoji ogromna opasnost da se pogreši ukoliko se da jednostavan odgovor.
              Kada je u pitanju etnogeneza Gorana, smatram da se ovdje radi o višeslojnom etničkom supstratu u koji su sublimirani mnogi balkanski pa i širi elementi. Zbog toga je potrebna neutralna i nepristrasna analiza.
              U ovom radu ne želim govoriti o porijeklu stanovnika Gore na način na koji je do sada rađeno i o čemu je do sada toliko pisano, nego ću svoju pažnju usmjeriti samo ka jednom segmentu, a to su aromunsko-vlaški ostaci i tragovi koji su do danas sačuvani u Gori. Takođe, u ovom radu ne želim dublje analizirati torbeško-bogumilski element koji je nesporan, ali koji nije čisto etnički, već, prije svega, predstavlja religijsku i socijalnu kategoriju.
              Bogumilstvo nije etnički ograničeno, već je, u većem ili manjem obimu, prisutno kod gotovo svih balkanskih naroda, pa i šire. Isto tako ne želim da se bavim pitanjem nacionalnog izjašnjavanja Gorana u protekih pola vijeka koje je isključivo bilo vezano za muslimansku naciju, dok se u zadnjih petnaestak godina jedan značajan dio okreće bošnjaštvu. Proces formiranja nacija na Balkanu od sredine XIX stoljeća do danas je još u toku. To je veoma kompleksno pitanje koje zahtijeva podrobniji naučni pristup i analizu.
              Ali, ako želimo da se ozbiljnije bavimo ovim pitanjem, moramo sagledati kako je do sada tretirana ova materija od drugih autora i kakva je bila sudbina Vlaha (Aromuna) na prostoru Balkana u vremenu velikih seoba narodaa i dolaska Slovena na Balkansko Poluostrvo, a posebno u periodu srednjega vijeka. Zapravo, želimo dati kratak pregled dosadašnjih naučnih istraživanja ovog fenomena sa posebnim osvrtom na simbiozu sa slovenskim narodima, odnosno sloveniziranje Aromuna.
             
              2. Ko su Aromuni?
             
              Ko su bili Aromuni ili Vlasi i gdje su ponikli? To je jedno od najspornijih pitanja u historiji Balkana. I o ovom pitanju su do sada pisali mnogi autori, ali i dalje ostaje mnogo dilema i nepoznanica.
              Vlasi su dan-danas raštrkani po mnogim dijelovima Balkana; najveća je njihova koncentracija u gorju Pindus na sjeveru Grčke, ali ima ih i u Bugarskoj, Makedoniji, Albaniji i Srbiji, a ostataka vlaškog stanovništva naći ćemo i na Istarskom poluostrvu. Po tradiciji su bili stočari i pastiri i moglo bi se reći da su napola bili nomadi jer su gonili stada, katkad i na velike udaljenosti, s redovite ljetne ispaše na redovitu zimsku ispašu na nekom drugom mjestu. Neki su se od njih obogatili prodajom svojih stočarskih proizvoda: vune, sira i stoke. Mnogi su se pročuli u 18. i 19. stoljeću kao trgovci, domaći i međunarodni. Ti se poslovi nisu mijenjali u toku stoljeća; jedna bizantska pjesma iz 12. stoljeća spominje vlaški sir koji je bio na glasu u Carigradu, i vlašku kabanicu, širok, crn ogrtač bez rukava ili talagan, koji se još može vidjeti na plećima balkanskih čobana. Neki drugi bizantski pisci spominju vlaško tjeranje stoke iz jednog kraja u drugi. Njihovo jedino drugo zanimanje u to doba bilo je vojničko; kao žilavi gorštaci bili su cijenjeni zbog svoje srčanosti, a kao dobavljači konja bili su dobro došli u svakom ratnom pohodu.
              U prvim zapisima Vlasi se često spominju kao prilično prolazna pojava nalik na sjenu. Selili su se iz jednog kraja u drugi, govorili lokalne jezike i stapali se sa lokalnim stanovništvom. U dokumentima kasne Vizantije govori se o "Bugaro-albano-vlasima", pa čak i o "Srbo-albano-bugaro-vlasima". Samo ime "Vlah" potiče od riječi kojom su stari Sloveni nazivali narode što su govorili latinske ili romanske jezike – odatle "Wallachian","Walloon" i (tek posrednom primjenom) "Welsh".²
              Vlasi su odvajkada govorili po dva jezika, a kako sami nisu nikad bili u upravnom aparatu, jezik koji je očuvan u zapisima o njima nije nikad njihov. Ipak, imamo nekih svjedočanstava o njegovoj upotrebi, uz pojavu vlaških osobnih imena u zapisima kao što su Ursul ili Šarban.³
              Pred najezdom Južnih Slovena, balkansko staro romansko stanovništvo povlačilo se u planine. Oni koji su dospjeli u planine prilagodili su se novoj životnoj sredini na taj način što su prešli na stočarstvo. Kao stočari u planini oni su bili prinuđeni na odnose simbioze sa stanovništvom u podnožju planina, sa Grcima na jednoj i Slovenima na drugoj strani. Simbioza je dovodila nužno do bilingviteta, a iz bilingviniteta se lako prelazilo i utapalo u drugu etničku zajednicu.⁴
              Proces poslovenjivanja Vlaha u simbiozi sa Slovenima počeo je, svakako, vrlo rano, ali je najstarija potvrda iz 11. vijeka. Godine 1066. pobunili su se protiv vizantijske vlasti Grci, Bugari i Vlasi u Tesaliji. Juna 1066. Nikulica, strateg teme Helade, imao je sastanak sa predstavnicima pobunjenih Vlaha u Larisi u kući Vlaha Berivoja. Slovensko ime jednog vlaškog glavara rečit je dokaz da su ti Vlasi bili pod snažnim uticajima okolnih Slovena." ⁵ U kasnijim srednjovjekovnim dokumentima mnogi Vlasi se javljaju sa slovenskim imenima. To je kod mnogih autora često stvaralo zabunu, te su Vlahe poistovećivali sa Slovenima. U jednom dubrovačkom dokumentu iz 1384. godine pominje se Vlah Gugna Dragoschvich Blacus. (Inače, prezime Gugna je do danas sačuvano u Brodu.)
              Govoreći o Mijacima i Torbešima (od kojih se Gorani gotovo i ne razlikuju) u Zapadnoj Makedoniji, njihovom porijeklu i vezama sa Aromunima, Jovan Cvijić kaže: "Stapanje je moglo ići ovako: U velikoj davnini ovo je bila oblast naseljena aromunskim stočarima, koji su živeli u privremenim letnjim naseljima. U srednjem veku su u nju prodrli Sloveni i izmešali se sa ovim starincima, osnivajući po svoj prilici svoja sela. Usled ove mešavine i dodira nastalo je poslovenjavanje Aromuna. Sloveni su se od njih naučili na daleka stočarska kretanja, od njih su primili tip sela, pečalbu, isto tako i neke delove ženske nošnje..."⁶
              A o etničkim promjenama Cvijić kaže: "Ovde se upravo mogu pratiti jasni i mladi tragovi istih etničkih promena, koje su se zbivale posle doseljenja Slovena na Balkansko Poluostrvo. Ova mlada pretapanja Aromuna su samo poslednji odjeci. Staro se balkansko stanovništvo povlačilo u planine i napuštajući stari način života odavalo se stočarstvu. Slovenske mase, koje su se sve više množile, postepeno su prodrle i u najskrivenije kutove i poslovenjavale Aromune; neke su grupe poslovenjene tek u najbližoj prošlosti, druge još nisu potpuno."⁷
             
              1 Pojam Goranin se u ovom radu koristi u mikro-etničkom i regionalnom smislu i nema nacionalnu komponentu koja je u opticaju u zadnjih petnaestak godina
              2 N o e l  M a l c o l m, Povijest Bosne.
              3 Isto.
              4 Mi l e n k o  S.  F i l i p o v i ć, Struktura i organizacija srednjevekovnih katuna, Simpozijum (Sarajevo, 1963.) str. 51
              5 Isto, str. 52
              6 J o v a n  C v i j i ć, Balkansko poluostrvo.
              7 J o v a n  C v i j i ć, isto.
             
              ------------------------
              Napomena ur. Floruma:

             Sadik Idrizi Aljabak je Goranac iz Dragaša na Kosovu. Po profesiji je profesor književnosti. Trenutno radi kao profesor na Edukativnom fakultetu u Prizrenu. Bio je poslanik Skupštine Kosova u tri mandata. Od 2004-2007 bio je ministar zdravstva u Vladi Kosova.
              Do sada je objavio više knjiga pesama i proze. Takođe piše i radove iz oblasti istorije, kulture, folklora i tradicije Gore i Goranaca. Tekst Aromunsko-vlaški tragovi u Gori autor je poslao uredniku Floruma, smatrajući da bi bio od interesa za njegove članove i posetioce.
              Prof. Idrizi živi u Prizrenu. E-mail: [email protected]

              Ceo tekst rada nalazi se u priloženom PDF fajlu!