Cristea Sandu Timoc : Istoria Românilor Timoceni

[Volcae]

[...]

Aşa au stat lucrurile prin ’43, când pregătisem un manuscris despre istoria românilor timoceni, cam de vreo 400 de pagini şi pe care intenţionam să-l publice ziarul “Nădejdea”.

Însă, din precauţiune, fiindcă eram prea tânăr şi fără experienţă, am trecut pe la Academia Română, şi am arătat manuscrisul Acad. Dimitrie Gusti, care era pe atunci Dir. Acad. Române; m-a îndrumat să mă adresez, Acad. Simion Mehedinţi, pentru că în probleme de istorie nu se pricepe. Am alergat la Simion Mehedinţi, i-am arătat manuscrisul scris cu mâna, pentru că pe atunci nu văzusem maşina de scris. Simion a oprit manuscrisul să-l citească şi să-mi dea îndrumări cu ce e de schimbat.

Cam după vreo 2 luni m-am dus la Bucureşti şi i-am cerut părerea, gândindu-mă că românii timoceni au nevoie de o scurtă istorie şi nu e timp de pierdut; sincer să fiu, nu ştiam câte zile voi trăi, deoarece, am sous-o şi o mai spun, că tot timpul cât am stat în Serbia, printre români, am fost hăituit şi ţintuit de sârbi, care aveau de gând să-mi facă de petrecanie. Deci îmi dădeam seama că muncisem câţiva ani la această carte şi că ar merita Serbia să vadă lumina zilei.

Când l-am întrebat pe prof. S. Mehedinţi despre acel manuscris – carte de istorie, ce părere are, el mi-a răspuns, scurt:

“Uite, ăsta e manuscrisul. Am citit cartea cu atenţie, este bine gândită şi închegată, dar mă întreb pentru cine aţi scris-o? Pentru că dacă aţi scris-o pentru românii aceia din Serbia ori Bulgaria, urmaşii dacilor şi romanilor, trebuie să vă străduiiţi să scrieţi pe înţelesul lor, fără ca să vă scremeţi să culegeţi neologisme din stânga şi din dreapta, nu cu scopul ca poporul acela care n-are pe nimeni să-l lumineze şi să-l orienteze în cultură, să citească puţin cartea şi să nu înţeleagă nimic, ci ca să vă arătaţi ce deştept suneţi şi câte neologisme cunoaşteţi. Asta v-o spun, indiferent că vă supăraţi, ori nu vă supăraţi, pentru că trecerea noastră prin această viaţă este scurtă şi trebuie să lăsăm urmaşilor noştri, lucruri care le sunt de folos. şi ca să le fie de folos, trebuie să înţeleagă despre ce e vorba”.

Am luat manuscrisul şi l-am refăcut, reducând cam la vreo 70-80 pagini, istoria românilor timoceni care a şi apărut în calendarul ziarului “Nădejdea” din Vârşeţ prin 1944.

Aceasta este părerea mea şi n-am să uit sfatul marelui cărturar, căruia i-am rămas toată viaţa recunoscător.

[...]

Cristea Sandu – Timoc

[Volcae]

               Cristea Sandu Timoc.
               ISTORIA ROMÂNILOR TIMOCENI,
               Calendarul românesc NĂDEJDEA,
               Editura şi tiparul tipografiei Nădejdea,
               Vârşeţ 1944, p. 101-161.



101

Историја Ромâнилор Тимочени

               Дин челе мај веки тимпури ши пâнă îн зилеле де астăзи, ла мјазăзи де Дунăре трăјеште о нумероасă популације ромâнеаскă, ку ун трекут историк деосебит де ал Ромâнилор де ла мјазăноапте де Дунăре. Популација ачаста ромâнеаскă трăјеште рăсфиратă пе îнтреага îнтиндере де пăмâнт дела рâул Дрина ши пâнă кăтре Мареа Неагрă, чеј мај мулци динтре ачешти Ромâни сâнт îнтре рâуриле Морава ши Лом, ши îн ачест цинут еј формеазă мажоритатеа локујиторилор. Нумај нумăрул Ромâнилор динтре Морава ши Лом есте астăзи де врео 600.000 де суфлете.
               Деоарече апа Тимокулуј курђе пела жумăтатеа îнтиндереј де пăмâнт пе каре локујеск Ромâнии дин дреапта Дунăреј, с'а дат îнтређеj ачестеj ређиуни нумеле де »Тимок«, ши дупă нумеле ређиунеј Ромâнии де ајичи се нумеск »Ромâни Тимочени«. Нумеле де »Валеа Тимокулуј« каре с'а дат де асеменеа ачестуј цинут, есте тот аша де потривит, фииндкă »валеа« есте мај маре декâт рâул, ши дакă Тимокул н'ар авеа о аша вале маре, ар фи рăмас небăгат îн сеамă ши ређиунеа ну с'ар фи кемат дупă нумеле луј. Орикум с'ар кема ређиунеа, фије »Тимок«, фије »Валеа Тимокулуј«, Ромâнилор де ајичи нумај »Ромâни Тимочени« ли се поате спуне.
               Атâт дупă лимба каре о ворбеск, кâт ши дупă пăринции дин каре се траг, Ромâнии Тимочени сâнт фраци буни ку Ромâнии дин Цара Ромâнеаскă. Прин портул, обичејуриле, îнфăцишареа ши ворбиреа лор, Ромâнии Тимочени се асеамăнă мај алес ку Ромâнии дин Банат ши дин Олтенија. Асемăнареа ачаста се датореште фаптулуj кă тоци ачешти Ромâни, Бăнăцении, Тимочении ши Олтении, ау авут стрâнсе легăтури унии ку алции, ши ну нумаj кă с'ау îнкускрит, дар кјар фамилиј îнтређи с'ау мутат динтр'о ређиуне îн алта, ка ши кâнд с'ар фи дус де-а-руделеа. Дат фиинд кă Банатул, Тимокул ши Олтенија формеазă о десăвâршитă унитате ђеографикă, Мунции Карпаци легâнд ачесте треј цинутури îнтокмај прекум шира спинăреј леагă пăрциле корпулуј унуј ом, јар Дунăреа унинд пе локујитории Банатулуј ши ај Олтениеј ку локујитории Тимокулуј, — е ушор де îнцелес кум нићи ридикăтуриле мунцилор ши нићи апа Дунăреј н'ау îмпједекат пе локујитории ачестор треј ређиуни де а се дуче унии ла алции ши де а трăји îн стрâнсе легăтури, ну нумај îн трекут, чи ши îн времуриле де астăзи.


102

Примии локујитори ај Тимокулуј.

               Чеј динтâј оамени деспре каре историја поменеште кă ау  трăјит пе лâнгă Дунăре, ау фост Дачии сау Ђеции, каре ерау, унул ши ачелаш неам, îнсă авеау доуă нуме. Дачии—Ђеции трăјау де амâндоуă пăрциле Дунăреј, ши локујау îнтреага îнтиндере де пăмâнт купринс îнтре рâул Дрина, Мунции Балкани, Мареа Неагрă, рâул Буг, рâул Припет, Карпации де Мјазăноапте, Морава Боемиеј ши Дунăреа мижлочије сау Паноникă.
               Îн   доуă рâндури, суб Ређеле Буеребиста ши суб Ређеле Дечебал, цара Дачилор—Ђецилор а ажунс сă фије  сокотитă ка »маре путере«, де каре с'а темут кјар ши путерника îмпăрăције Романă. Цара Ређелуј Буеребиста с'а îнтинс »де динкоаче ши де динколо де Дунăре«, песте îнтреага îнтиндере де пăмâнт пе унде трăјау Дачии—Ђеции. Цара Ређелуј Дечебал с‘а îнтинс îнсă нумај песте цинутуриле дела мјазăноапте де Дунăре, деоарече пăрциле дела мјазăзи де апа Дунăреј ау фост лăсате îн стăпâниреа Романилор де кăтре ређии дачи динаинтеа луј Дечебал.

Кучериреа Тимокулуј де кăтре Романи.

               Кучеринд царă дупă царă, мај îнтâј Мачедонија, апој Гречија, апој Илирија ши Трачија, Романии ау ажунс а фи стăпâни песте îнтреага Пенинсулă Балканикă, астфел кă па анул 29 (наинте де Христос стăпâниреа романă ажунђе сă се îнтиндă пâнă ла Дунăре. Чел динтâј император роман, Октавијан Аугуст, îн анул 29 îнаинте де Христос, дин тоате цинутуриле дачиче дела мјазăзи де Дунăре формеазă о сингурă провинчије, кăреја îј дă нумеле де »Мезија«, ши каре се îнтиндеа дела рâул Дрина ши пâнă ла Мареа Неагрă. Îмпăратул роман Домицијан а îнпăрцит апој Мезија îн доуă ној провинчиј: Мезија де Сус (Moesia Superior) каре се îнтиндеа îнтре рâуриле Дрина (Drinus) ши Лом (Almus), — ши Мезија де Жос (Moesia Inferior), каре се îнтиндеа дела Лом ши пâнă ла Мареа Неагрă.
               Îн амâндоуă ачесте Мезиј ау фост адуши фоарте мулции колоништи романи, каре фиинд оаменн де треабă ши кум се каде, ну нумај кă с'ау îмпăкат, чи кјар с'ау îнкускрит, ку Дачии— Ђеции супуши. Дин аместекул де сâнђе дако-роман с'а нăскут ши îн дреапта Дунăреј, пе îнтреага îнтиндере де пăмâнт дела Дрина ши пâнă ла Мареа Неагрă, неамул ромâнеск, каре а примит ка моштенире дела Дачи-Ђеци пăмâнтул јар дела Романи лимба ши мâндрул нуме де Ромâни.


103

Кучериреа Дачиеј де кăтре Романи.

               Ла о сутă ши чева де ани дупă îнфиинцареа Мезиеј îн дреапта Дунăреј, чел мај маре îмпăрат ал Романилор, Îмпăратул Трајан, ажунђе сă кучереаскă ши Дачија ређелуј Дечебал, пе каре о префаче îн провинчије романă, дâндуј нумеле де »Дачија Трајанă«, Прекум îн Мезија, ла фел ши îн Дачија Трајанă ау фост адуши фоарте мулци колоништи романи, каре îнкускринду-се ку Дачии-Ђеции, ау дат наштере ачелујаш неам каре с'а нăскут ши îн Мезија, ау дат адикă наштере неамулуј ромâнеск.
               Легăтура îнтре челе доуă провинчиј де о парте ши-де чеалалтă а Дунăреј, адикă îнтре Мезија ши Дачија Трајанă, с'а рефăкуг дин ноу, îнтокмај ка пе тимпуриле кâнд Дачии-Ђеции ерау стăпâни де амâндоуă пăрциле Дунăреј. Ла мјазăноапте ши ла мјазăзи де Дунăре ера ши акум унул ши ачелаш, неам. Дакă стăпâниреа авеа пентру требујинцеле еј подул де песте Дунăре динтре Кладова ши Турнул-Северин, апој чејлалци, пăкурарии де ој ши мунчитории де пăмâнт, се мулцумеау ши ку лунтријиле пе каре сингури ши ле фăчеау, ори кă аштептау ка апа Дунăреј сă îнгеце, ши атунчи тречеау ка пе ускат.
               Деоарече ерау де ачелаш неам ши ворбеау о ачееаш лимбă, тречеау унии ла алции песте Дунăре, фије де-а-руделеа, фије пела кускри сау пела сокри, фије пентру îмпецит, фије кјар ку нунта îнтреагă кâнд се адучеа миреаса. Тот аша, ну де раре ори тречеау унии ла алции пентру кумпăрăтури де димиј, де пâнзетури, де вите, де саре, де гас, ори кă пăкурарии тречеау, ку турмеле де оj ка сă колинде лумеа îн лунг ши îн лат кăутâнд јарбă бунă пентру оj, дар ши пиjацă де десфачере унде сă-ши виндă ку прец бун брâнза, лâна ши пjеиле мjеилор.
               Ачаста ера фаца дин афарă а лукрурилор, кăћи де фапт тотодатă прин легăтуриле ачестеа динтре локујитории де о парте ши де чеалăлалтă а Дунăреj се статорничеау ши се îнтăреау îнсушириле неамулуj ромâнеск, каре атунчи луа фиинцă. Тречереа дела унии ла алции фăчеа ка лимба сă девинă уна ши ачееаш, јар дакă мај цинем сеама ши де îнкускрири, рăмâне лукру фăрă îндојалă кă ши сâнђеле неамулуј ромâнеск девенеа îн тоате фелуриле унул ши ачелаш.
               Неамул ромâнеск де амâндоуă пăрциле Дунăреј с'а нăскут îн астфел де îнпрежурăри, ши пентру ачееа есте унул ши ачелаш неам, ши прин сâнђе, ши прин лимбă, ши прин крединце, ши прин датини.


104

Îнфиинцареа Дачиеј Аурелијане.

               Стăпâниреа романă ла мјазăноапте де Дунăре а цинут апроапе о сутă шаптезећи де ани. Непутâнд сă цинă пјепт хоарделор барбаре, армателе романе ау требујит сă се ретрагă тот мај спре мјазăзи, пâнă кâнд, îн анул 275, îмпăратул Аурелијан ласă îнтреага Дачије Трајанă îн стăпâниреа барбарилор ши се ретрађе ку тоатă армата ши службашии ла мјазăзи де Дунăре. Îн дреапта Дунăреј îмпăратул Аурелијан îнфиинцеазă о ноуă провинчије, кăреја îј дă нумеле де »Дачија Аурелијанă«, ши каре куприндеа пăмâнт атâт дин Мезија де Сус, кâт ши дин Мезија де Жос. Рâул Тимок (Timacus) курђеа токмај прин мижлокул Дачиеј луј Аурелијан.
               Дупă îнфиинцареа Дачиеј Аурелијане, Мезиеј де Сус и с'а спус »Марђинеа« (Margensis), деоарече ера стрăбăтутă де рâул „Margus“ <Морава>, ши дупă нумеле рâулуј ши-а кăпăтат ши цинутул нумеле.
               Деоарече дупă ретрађереа армателор îмпăратулуј Аурелијан Дунăреа а девенит хотарул де мјазăноапте ал îмпăрăциеј Романе, тречереа динтр'о парте îн алта а Дунăреј с'а фăкут чева мај греу ши мај рар. Îн примии ани, кâт тимп ау стăпâнит Дачија Трајанă Гоции ши Ђепизии, с'а путут трече ушор песте Дунăре, деоарече Гоции ши Ђепизии ау фост алијаци ај Романилор. С'а îнтâмплат кјар ка, îн луптеле ку барбарии, Романии сă јесе îнвингăтори, ши îн мај мулте рâндури партеа стâнгă а Дунăреј сă ажунгă јарăш суб стăпâниреа романă. Îн анул 323 îмпăратул Константин чел Маре, каре а мутат капитала дин Рома ла Бизанц (Константинопол, Цариград, Истамбул), ажунђе јарăш стăпâнитор песте о парте а Дачиеј Трајане, ши пентру а путеа лега ши мај бине Дачија Трајанă де îмпăрăције, рефăку дин ноу подул дела Кладова, ши мај фăку îнкă ун под дин пјатрă ши дин лемн песте Дунăре, ла Челеј, лâнгă Романаци. Тречереа песте апа Дунăреј, дела унии ла алции, с'а фăкут јарăш ушор, ори де кâте ори îмпăрации романи дела Константинопол (Бизанц) îши îнтиндеау стăпâниреа ши ла мјазăноапте де Дунăре. Нумај кâнд пăмâнтул Дачиеј Трајане ера кăлкат де барбари рăј ши сăлбатичи, кâнд дечи лумеа се ретрăђеа îн мунци ши îн пăдури, ори кă се дăдеау лупте ку барбарии, тречереа песте Дунăре се фăчеа аневоје, деоарече вијаца ну ера îн сигуранцă ши оамении стăтеау аскунши ши адăпостици. Асеменеа времури н'ау цинут îнсă нићиодатă мулт, ши пентру ачееа се поате спуне кă пе тимпул нăвăлиреј попоарелор барбаре, легăтура динтре Ромâнии дин  партеа стâнгă а Дунăреј ку чеј дин Îмпăрăција Романă Бизантинă н'а фост руптă, чи


105

нумај îнтреруптă дин кâнд îн кâнд. Мулцумитă ачестор легăтури тотуш десе ши стрâнсе, лимба ромâнеаскă а рăмас ачееаш де амдâдоуă пăрциле Дунăреј, ши алăтури де лимбă ачелеаш ау рăмас крединцеле, датиниле, портул, жокуриле, кâнтечеле ши îнсуш сâнђеле, адикă неамул.

Вениреа Славилор ши а Булгарилор îн Пенинсула Балканикă.

               Îн челе мај веки тимпури Славии ау локујит îн партеа де мјазăноапте а Полониеј, îнтре рâуриле Вистула, Нипру ши Припет. Деоарече ау фост мунчитори де пăмâнт, ау фост луаци îн робије де неамуриле барбаре, каре апој ј-ау тâрîт ка роби ај лор тот мај спре апус, пâнă кâнд Славии, мај îнтâј ка роби ај Гоцилор ши ај Хунилор, ау ажунс сă мунчаскă пе пăмâнтул Дачиеј Трајане. Мај апој, ка роби ај Аварилор, Славии ау фост тâрîци ши мај спре апус, прин Унгарија де астăзи. Аварии ј-ау фолосит пе Слави ну нума пентру лукратул пăмâнтулуј, чи ши ка солдаци; Аварии луптау де пе кај, јар Славии луптау пе жос. Суб стăшâниреа Аварилор Славии ау кăзут îнтр'о аша де греа робије, îнкâт кјар а ажунс ворба кă »Славул е кâнеле Аварулуј«.
               Дупă че ј-ау îнвăцат сă се лупте ка арматă регулатă, Аварии ј-ау луат пе Слави ка сă се батă алăтури де еј îмпотрива îмпăрацилор дела Рома сау дела Константинопол, прекум ши îмпотрива îмпăрацилор ђермани. Алăтури де Авари, Славии ау îнчепут сă факă кучерири ши îн Пенинсула Балканикă. Îмпăрации романи дин Константинопол фиинд îн лупте греле ку путерничии Персијени, ау лăсат Дунăреа слаб апăратă, астфел кă банделе аваре ши славе ау путут трече Дунăреа спре а жефуји ши а прăда богата Îмпăрăције Бизантинă. Витеазул îмпăрат Ираклије (610—641), ку тоате кă ј-а бăтут атâт пе Персијени, кâт ши пе Аварии ши Славии каре ажунсесерă пâнă ла Константинопол, требујинд сă îнчеапă ши рăзбојул ку Арабии, ну ј-а путут îмпједека пе Слави ка сă ну се ашезе îн Пенинсула Балканикă.
               О парте динтре Слави с'ау ашезат îн Пенинсула Балканикă фиинд примици де кăтре îмпăрации бизантини ка оамени пентру лукратул пăмâнтулуј. Славии ачештија ау фост букуроши сă скапе де суб стăпâниреа Аварилор ши сă фије стăпâници де îмпăрации бизантини. О алтă парте динтре Славии дин Пенинсула Балканикă ау фост адуши де Авари, каре îнтр'о време ау ажунс сă-ши îнтиндă стăпâниреа ши ла мјазăзи де Сава ши Дунăре. Ачешти Слави, дупă îнфрâнђереа ши нимичиреа Аварилор де кăтре îмпăратул дела Рома Карол чел Маре, îн анул 796, ау кăзут ла фел суб стăпâниреа îмпăрацилор романи дела Константинопол.


106

               Булгарии ау локујит îн челе мај веки тимпури прин партеа де мижлок а Азиеј. Де аколо, îн веакул ал II-леа дупă Христос, с'ау мутат îнтре рâуриле Волга ши Дон; нумеле де »Булгари« сау »Волгари« ле вине дела рâул Волга. Îмпинши ши де ачи де алци барбари, Булгарии с'ау тот мутат кăтре апус, пâнă ау ажунс îн партеа де мjазăзи а Басарабиеј, ши де ачи, пела анул 679, Булгарии ау трекут ла мјазăзи де Дунăре, ашезâнду-се песте Славии дин ачесте пăрци. Îмпăрации романи дела Константинопол ну ј-ау путут îмпједека пе Булгари ка сă ну се ашезе îн Пенинсула Балканикă, деоарече популација латинă дин ачесте пăрци а фост рăритă де мулте рăзбоаје ши нăвăлири, јар Славии ашезаци ачи ку îнвојиреа îмпăрацилор бизантини, каре авеау îндаториреа де а апăра îмпăрăција де алци нăвăлитори, ну ј-ау путут опри пе Булгари де а ну се ашеза песте еј.
   
Наштереа попорулуј сâрб ши а попорулуј булгар.

               Мареа примеждије а ревăрсăреј попоарелор барбаре песте Îмпăрăција Романă ј-а фăкут пе îмпăрации каре ау венит дупă îмпăратул Аурелијан ка сă ајбе о деосебитă грижă де партеа динспре рăсăрит а îмпăрăциеј, пе унде мај тоци нăвăлитории îнчеркау сă пăтрундă спре а прăда богăцијиле романе. Ла чинчизечи ши чинчи де ани дупă че Дунăреа а девеннт хотарул де мјазăноапте ал Îмпăрăциеј Романе, дећи ла анул 330, îмпăратул Константин чел Маре а мутат капитала дела Рома ла Бизанц, спре а фи мај апроапе де Дунăре. Орашул Бизанц, девенит капиталă, а кăпăтат нумеле де »Константинопол«, кăруја Славии îј зик »Цариград«, јар Турчии îј зик »Истамбул«. Деоарече капитала îмпăрăциеј ну мај ера Рома, нумеле де »Îмпăрăције Романă« а îнчепут сă фије îнлокујит прин нумеле де »Îмпăрăције Бизантинă«, — цара луâнд нумеле капиталеј ној.
               Кâнд попоареле барбаре ау îнчепут сă се реверсе ку путере ши асупра пăрции де апус а Îмпăрăциеј Романе, îмпăрации дела Константинопол ши-ау пус ла Рома ун ом де îнкредере ал лор, каре сă стăпâнеаскă ши сă апере партеа де кăтре апус а îмпăрăциеј. С'а îнтâмплат атунчи ка омул де îнкредере дела Рома сă фије кјар фрателе îмпăратулуј дела Константинопол, астфел кă де фапт Îмпăрăција Романă авеа дој îмпăраци, унул ла Бизанц ши алтул ла Рома. Унул динтре îмпăраци, Теодосиjе чел Маре, с'а гâндит кјар сă îмпартă îмпăрăција, ши де ачееа îнаинтеа морции сале, îн анул 395, îмпарте мареа Îмпăрăције


107

Романă îн доуă: партеа де рăсăрит о дă фиулуј сăу Аркадјус, јар партеа де апус о дă челујлалт фиу ал сăу Хонорјус. Дупă ачастă îмпăрцире Îмпăрăција Романă нићиодатă ну с'а мај унит суб ун сингур стăпâнитор. Мај рăу îнкă, îн анул 476 Îмпăрăција де Апус есте супусă де неамуриле ђермане, јар Îмпăрăција де Рăсăрит, адикă чеа Бизантинă, îн анул 1453 есте су- пусă де Турчи.

               Славии с'ау ашезат пе пăмâнтул Îмпăрăциеј Бизантине мај алес îн веакул ал VII-леа, ши ла вениреа лор, îн îнтреага Пенинсулă Балканикă ау гăсит о дестул де нумероасă популациуне латинă. Ачастă популације латинă ера алкăтујитă дин Ромâнии нăскуци дин аместекул де сâнђе дако-роман, сау трако-роман, сау илиро-роман, прекум ши алкăтујитă дин Романи кураци, каре пе ачеа време îнкă мај трăјау. Де рăул Славилор ноу веници, о маре парте дин ачастă популације латинă а фуђит îн мунци, сау кă с'а ретрас кăтре мјазăзи ши кăтре Далмација. Чеј каре с'ау ретрас îн мунци, поате фииндкă ау фост чобани, ау кăпăтат нумеле де »Власи«, нуме каре мај апој Славии л-ау дат тутурор Ромâнилор.
               С'а îнтâмплат îнсă ка мулци динтре Ромâнии ши Романии песте каре ау венит Славии сă ну фи врут сă-ши пăрăсеаскă авереа, каса ши мошија, астфел кă ау рăмас сă трăјаскă аместекаци ку Славии. Мулци динтре ачешти Ромâни сау Романи ау фост оморîци, мулци ау фост фăкуци роби, јар чеј пуцини каре ау рăмас ау фост îнчетул ку îнчетул славизаци, адикă прин аместекул де сâнђе ау фост îнгицици де кăтре ноји веници.
               Дин нумероаса популације латинă, астăзи ау мај рăмас нумај Ромâнии дин Мачедонија ши Ромâнии дин Истрија, пâнă îн веакул ал XVII-леа ау трăјит ши прин Далмација дестуј Ромâни, каре îнсă с'ау пјердут, îнгицици фиинд де Сâрби ши де Кроаци. Ромâнии Тимочени сâнт тот о рăмăшицă дин нумероаса популације латинă динтре рâул Дрина ши Мареа Неагрă ачешти Ромâни се пот цине ши астăзи îн маре нумăр,  деоарече принтре еј сâнт пуцини Слави, дар ши фииндкă îн пăрциле локујите де еј ау венут мулци Ромâни динспре мјазăзи, прекум ши дела мјазăноапте де Дунăре, астфел кă Ромâнии дин партеа дреаптă а Дунăреј ау фост îнтотдеауна дестул де нумероши пентру ка сă поатă цине пјепт îн лупта пентру пăстрареа фиинцеј лор национале. Тотуш îн партеа де мјазăзи ши кăтре апус мулци динтре Ромâнии Тимочени ау фост îнгицици, адикă славизаци, деоарече дин пăрциле ачелеа се реварсă песте еј, кјар ши астăзи, Славии ашезаци îн Пенинсула Балканикă.


108

               Штиут фиинд кă векии Слави ау фост оамени ку окии вâнăци ши ку пăрул бăлај, îнсеамнă кă попоареле славе каре астăзи трăјеск îн Пенинсула Балканикă, ну мај пăстреазă сâнђеле слав курат, деоарече астăзи чеј мај мупци динтре фији ачестор попоаре сâнт оамени ку окии ши ку пăрул негру. Сâрбии, Мунтенегрении ши Кроации, — îн парте ши Булгарии— дупă лимба пе каре о ворбеск се сокотеск попоаре славе, јар дупă îнфăцишареа ши дупă сâнђеле каре ле курђе îн вине, сâнт попоаре де аместекăтурă, ку фоарте мулт сâнђе трак, дак, илир ши роман.

               Кâт деспре Булгари, требује спус нумај кă еј ау фост, îндатă дупă вениреа лор îн Пенинсула Балканикă, славизаци де-а-бинелеа, лимба лор фииид о лимбă славă, сâнђеле лор фиинд îн чеа мај маре парте ла фел слав, ку нумај кâтева пикăтури де сâнђе монгол <булгар>, дар ку фоарте мулт сâнђе трак, дак ши роман.   
               Ашезареа Славилор ши а Булгарилор îн Пенинсула Балканикă а адус фоарте маре рăу неамулуј ромâнеск, атâт фииндкă ачесте неамури вените песте ној не-ау îнгицит ши не-ау луат о маре парте дин пăмâнтул стрăмошеск, кâт ши пентрукă не-ау деспăрцит унии де алции, ши тотодатă не-ау деспăрцит ши де Îмпăрăција Романă, де але кăреј бинефачери културале не-ам букурат нумај атâта кâт не-ау дат Славии, ши ачест пуцин ну îн лимба латинă, чи îн лимба лор спавонă.

               Путереа îмпăрацилор дела Константинопол а фост фоарте мулт слăбитă де мултеле ши деселе рăзбоаје, ши пентру ачееа популација латинă песте каре ау венит Славии ши Булгарии н'а путут фи ажутатă, нићи пе кале политикă, ши нићи пе кале милитарă, спре а-ши путеа пăстра фиинца националă. Ку тоате кă Славии îнкă доуă суте де ани н'ау авут о царă а лор, ши ку тоате кă цăриле булгăрешти ау рекуноскут стăпâниреа политикă а îмпăрацилор бизантини, — тотуш популација латинă а требујит ка сингурă сă се лупте, ку îнтреагă путереа еј де вијацă, пентру а ну фи нимичитă ши славизатă; îн Мачедонија ши îн Тимок ачастă популације а рăмас пâпă астăзи îнтотдеауна  бирујитоаре. Îмпотрива челор мај фелурите ши а челор мај путерниче арме, пе каре стрăјинии ле-ау фолосит пентру ка сă-ј деснационализезе, Ромâнии Мачедонени ши Ромâнии Тимочени ау опус нумај мареа лор драгосте де лимба мумеј лор ши драгостеа де пăмâнтул стрăмошеск.


109

Вијаца политикă а Ромâнилор Тимочени
дупă вениреа Славилор ши а Булгарилор.

               Тимп де апроапе доуă суте де ани дупă вениреа лор îн Пенинсула Балканикă, Славии ау дус о вијацă асемăнăтоаре ку чеа пе каре ау дус-о îн локуриле лор де баштинă, адикă îнтре Вистула, Нипру ши Припет, ау трăјит дечи ши мај департе îмпăрцици îн трибури, фијекаре триб авâнд кнезул сăу војеводул сăу, каре ера стăпâн песте о микă цăришоарă, де обичеј кâт ера валеа унуј рâу. Ачешти војевози ау рекуноскут  песте еј стăпâниреа  îмпăрацилор  дела  Константинопол.
               Алăтури де ачесте мичи цăришоаре але Славилор, ау авут ши Ромâнии цăришоареле лор, кондусе де жузи <жудекăтори> ромâни. Де фапт, атâт цăришоареле ромâнешти, кâт ши челе славе, ерау провинчиј административе дин Îмпăрăција Бизантинă, деоарече атâт жудекăтории ромâни, кâт ши кнежии слави ау фост политичеште суб стăпâниреа ши суб аскултареа îмпăрацилор бизантини.
               Цăришоареле ромâнешти с'ау кемат ла îнчепут »Романија«, јар мај апој ли с'а дат нумеле де »Влахија« сау »Влашка«. Астфел де цăришоаре ау фост рăсфирате пе îнтреага Пенинсулă Балканикă, ши кјар îн Панонија, адикă îн Унгарија де астăзи. Îн Кроација <Хрватска> ау фост »Влахија Маре« ши »Влахија Микă«; îн Босна а фост мај îнтâј о маре »Романије«; îн Срем ши îн Бачка ла îнчепут нићи н'ау фост Слави, астфел  кă ау фост цăришоаре курат ромâнешти; îн Мачва ши îн Шумадија Сâрбии ау венит îн нумăр мај маре кам дупă о мије де ани дела ашезареа лор îн Пенинсула Балканикă прин Херцеговина, Зета <Диоклеција> ши прин Мунтенегру Ромâнии <Власии> с'ау путут мултă време пăстра пе îнăлцимиле мунцилор, пе каре îј стăпâнеау, îн Метохија ши îн Косова Власии с'ау пăстрат пâнă ла вениреа Турчилор, îнтре рâуриле Ибар ши Морава нумеле цинутулуј де »Стари Влах« пâнă астăзи кјар с'а пăстрат, îнтре Морава ши Лом Ромâнии ау трăјит îнтотдеауна  îн маре нумăр, ши нумеле веки ал ачестуј цинут пâнă астăзи с'а пăстрат : »Марђинеa« (Margensis) а фост нумитă »Крајина«, îнтокмај дупă кум »Романијиле« ау фост нумите »Влахиј«, îнтре Дунăре ши Мунции Балкани Ромâнии <Власии> ау фост аша де нумероши, îнкâт ау îнтемејат ши о îмпăрăције, суб стăпâниреа Асăнештилор; Трачија, ашезатă ла мјазăзи де Мунции Балкани, фиинд локујитă апроапе нумај де Ромâни, а фост нумитă »Романија«, Мачедонија есте пâнă астăзи ромâнеаскă, локујитă фиинд де апроапе ун  милион де А-


110

ромâни, îн Гречија ау фост »Влахија де Сус«, »Влахија Маре« ши »Влахија Микă«; îн Албанија ши астăзи трăјеск Ромâнии Фăршероци, îн Далмација пâнă îн веакул ал XVII-леа ау трăјит Ромâни, јар мај спре мјазăноапте, пе коаста Мăрии Адријатиче ау трăјит Ромâнии Морлачи ши витежии Ромâни Ускоци; îн Истрија Ромâнии îнкă мај пот дуче лупта пентру пăстрареа фиинцеј лор национале, ку тоате кă ау рăмас фоарте пуцини, — дар тотуш, фииндкă ши астăзи се мај цин, стау îнкă мăртурије пентру ка сă се вадă пе кâтă îнтиндере де пăмâнт а трăјит неамул ромâнеск. Сутеле, дакă ну кјар мијиле де нумири ромâнешти дате мунцилор, апелор, сателор ши алтор локури, де пе îнтреага Пенинсулă Балканикă; пăстреазă îнкă аминтиреа локујиторилор ромâни, каре чеј динтâј ау стăпâнит ачесте локури, приминдуле ка моштенире дела Трачи, дела Илири ши дела Романи.
               Есте вредник де штиут кă прин пăрциле унде Ромâнии ау трăјит îн маре нумăр, мај алес пе лâнгă Дунăре, ау путут îнфиинца фоарте де тимпуриу цăри мај мари ши либере. Астфел прин веакул ал IХ-леа, пе лâнгă Видин а фост цара каре с'а кемат »Дукатул луј Глад«; ачест војевод ромâн, Глад, а трекут сă-ши îнтиндă стăпâниреа ши ла мјазăноапте де Дунăре, îн Банат îнфиинцâнд о ноуă царă ромâнеаскă, каре мај апој а фост кучеритă де Унгури.

               Кâнд Булгарии ау трекут îн Пенинсула Балканикă, оарекум ау кучерит цинутул динтре Дунăре ши Мунции Балкани, деоарече еј н'ау венит ка Славии, деспре каре се поате спуне кă с'ау »стрекурат« îн Îмпăрăција Бизантинă, чи Булгарии ау венит политичеште организаци, авâнд о кăпетеније, каре с'а кемат »кан« сау »каган«, прекум ши о арматă де буни кăлăреци. Ла îнчепут, авâнд мулт де лукру ку Славии песте каре с'ау ашезат, Булгарии ау рекуноскут стăпâниреа политикă песте еј а îмпăрацилор дела Константинопол; кании булгари аскултау де îмпăрации бизантини, ну îнсă ашакум аскултау кнежии Славилор, деорече кании булгарилор авеау дрептул де а цине арматă ши кјар дрептул де а фи стăпâнитори песте војевозии слави îн нумеле îмпăратулуј дела Константинопол.
               Кâнд кании булгари с‘ау симцит путерничи, ау îнчеркат прин мај мулте рăзбоаје сă скапе де аскултареа фацă де îмпăрации бизантини. Канул Крум <802—814> есте чел динтâј каре с'а луптат ку Бизантинии. Абја дупă че с'ау крештинат, îн анул 864, цара Булгарилор а скăпат де атâрнареа фацă де Îмпăрăција Бизантинă.
               Îн анул 971 îнсă Бизантинии îнфрâнг путереа Булгарилор, рекучеринд партеа динтре рâул Лом ши Мареа Неагрă, пентру


111

ка îн анул 1002 сă фије рекучеритă де Бизантини ши партеа динтре рâуриле Лом ши Дрина чееа че а мај рăмас дин цара Булгарилор адикă пăрциле Мачедониеј, а фост рекучерит де Бизантини îн анул 1018.
               Дупă врео сутă ши чева де ани, кâт тимп ау стат суб стăпâниреа Булгарилор, Ромâнии Тимочени, прекум ши Ромâнии Мачедонени ау фост елибераци, ажунгâнд дин ноу суб стăпâниреа îмпăрацилор лор романи дела Константинопол.

               Пе тимпул кâнд кании булгари дучеау лупте греле ку îмăрации бизантини, пентру а скăпа де стăпâниреа политикă а ачестора, — îнтре рâуриле Пива, Тара, Ибар, Лим ши Морава Апусеанă ја фиинцă прима цара славă, нумитă »Рашка«, локујитории ачестеј цăри с'ау нумит »Рашани«, ши ачеста есте нумеле де бăтрâнеце ал Сâрбилор. Îн анул 971, кâнд Бизантинии ау рекучерит партеа динспре рăсăрит а Булгариеј, тот одатă а фост ши Сâрбија (Рашка) супусă де кăтре Бизантини. Îнчеркареа царулуј Самуило де а скăпа де суб Бизантини н'а избутит, деоарече îн анул 1002 пјерде пăрциле де мјазăноапте, јар îн анул 1018 тоате кучеририле сале, îмпреунă ку Сâрбија, кад дин ноу îн мâниле îмпăратулуј дела Константинопол. Де абја суб жупанул Стеван Немања <1167—1196> Сâрбиjа ши-а кăпăтат неатâрнареа фацă де îмпăрации бизантини.

Стăпâниреа унгуреаскă ши сâрбеаскă
песте о парте динтре Ромâнии Тииочени.

               Унгурии с'ау ашезат îн цара лор де астăзи дупă анул 896. Ла вениреа лор, îн ачесте цăри ау гăсит о нумероасă популације ромâнеаскă, деоарече îн кâмпија Дунăреј ши а Тисеј а фост провинчија романă каре с'а кемат Панонија. Алăтури, де Ромâни, îн Панонија ау мај трăјит ши кâтева рăмăшице де Слави. Ромâнии ау фост пореклици де кăтре Слави ку нумеле де »Власи«, адикă »пăстори де ој«, јар Унгурии ле-ау спус Ромâнилор »пăстори Романи« (pastores Romanorum); дин  ачесте доуă нумири дате де кăтре стрăјинии вечини ку ној се поате ведеа кум кă »Влах« ори »Ромâн« е тот уна.
               Бăтуци рăу, îн анул 955, де кăтре îмпăратул ђерман Ото чел Маре, Унгурии н'ау мај кутезат сă факă нăвăлири îнспре апус, чи с'ау îнторс кăтре рăсăрит ши кăтре мјазăзи. Îнспре рăсăрит с'ау ловит де Војевозии ромâни дин Ардеал ши дин Банат, јар îнспре мјазăзи с'ау ловит де îмпăрации бизантини.

[Volcae]

112

               Унгурии ау трекут де мај мулте ори песте Дунăре ши песте Сава îндатă дупă анул 955, îнсă еј н'ау путут сă девинă стăпâнитори îн ачесте пăрци, деоарече îмпăрации бизантини ј-ау îмпинс дин ноу динколо де челе доуă рâури, — Дунăреа ши Сава фиинд де обичеј хотареле де мјазăноапте але îмпăрăциеј. Витеазул îмпăрат Манујил Комнен <1143—1180>, каре а пус îнтреага Пенинсулă Балканикă суб стăпâниреа са, ла Земун ј-а бăтут аша де рăу пе Унгури, îнкâт кјар ши Унгарија а рекуноскут стăпâниреа политикă песте еа а îмпăратулуј бизантин. Дупă моартеа îмпăратулуј Манујил Комнен Унгурии ау скăпат де аскултареа фацă де Бизантини; тотодатă ау атакат јарăш Îмпăрăција  Бизантинă, кучеринд Сремул, Мачва ши цинутул Моравеj пâнă ла Ниш. Дар нићи де дата ачаста Унгурии н'ау путут сă девинă стăпâнитори îн ачесте пăрци, деоарече ау фост бăтуци ши îмпинши îндăрăт де армателе îмпăратулуј ромâн Јоницă <1197—1207>. Дупă моартеа îмпăратулуј Јоницă Унгурии дин ноу ау îнчеркат сă девинă стăпâнитори песте цинутуриле дин дреапта Дунăреј îнсă нићи акум н'ау путут, фииндкă с'ау ловит де путереа марелуј îмпăрат ромâн Јон Асан ал II-леа <1218—1241>.
               Абја дупă моартеа îмпăратулуј Јон Асан ал II-леа Унгурии ши-ау путут îнтинде стăпâниреа ла мјазăзи де Дунăре ши де Сава.
               Îндатă дупă анул 1241 Унгурии пун стăпâнире пе Срем, пе Мачва ши пе партеа де апус а ређиунеј Тимокулуј, пâнă ла мунции каре деспарт валеа Моравеј, а Млавеј ши а Пекулуј де мареа вале а Тимокулуј. Дин тоате ачесте треј цинутури кучерите, Унгурии ау формат ун »Банат« ла мјазăзи де Дунăре ши де Сава, капитала фиинд орашул Белград. Пела анул 1272 есте аминтит ун оарекаре Грегорјус ка »бан«, адикă стăпâнитор, песте Кучева ши песте Браничева — Gregorius, banus de Kouchou et de Boronch — ши ачест бан а фост ромâн, стăпâнитор песте Ромâнии дин ачесте пăрци.
               Банатул динтре Дунăре, Сава, Дрина ши Пек н'а стат мулт суб стăпâниреа Унгурилор, деоарече îн анул 1282 трече îн стăпâниреа Сâрбилор, — ши јатă кум:
               Ређеле унгур Штефан ал V-леа ши-а мăритат фата дупă принцул Драгутин, фиул ређелуj сâрб Урош I. Прин кăсăториjа ачаста требуја сă се îнтăреаскă пријетенија îнтре Сâрби ши Унгури, пентру а путеа îмпреунă сă цинă пјепт Îмпăрăциеј Бизантине.   
               Пријетeниjа îнсă н'а цинут мулт, деоарече Ређеле Урош I а порнит ку рăзбој îмпотрива Унгурилор, пентру а луа дела еј Мачва. Фиинд îнсă бăтут ши принс, ређеле Урош I а


113

фост силит ка дин ноу сă се леђе ку журăмâнт кă ва пăстра пријетенија. Пе де алтă парте, ређеле унгур Штефан ал V-леа пентру а îнтăри ши мај бине пријетенија, дăрујеште ђинерелуј сăу Драгутин Банатул дела мјазăзи де Дунăре, îн ачелаш тимп ређеле Урош I îндаторâнду-се а да фиулуј сăу Драгутин о парте дин цара луј, урмâнд ка Драгутин сă домнеаскă песте о царă а са. Тоате ачестеа с'ау петрекут îн анул 1268.
               Îн тимпул ачеста îнсă Булгарии ши Тăтарии ау окупат партеа де рăсăрит а Банатулуј дела мјазăзи де Дунăре, астфел кă де фапт принцул Драгутин а кăпăтат дела сокрул сăу нумај цинутул динтре Дрина ши Морава, урмâнд ка партеа  динтре Морава  ши динколо де рâул Пек Драгутин сă о рекучереаскă. Пентру а авеа арматă мај мултă, требуја ка ши татăл сăу, ређеле Урош I сă-ј деа принцулуј Драгутин о парте дин цара са. Лукрул ачеста н'а фост пе плак ређелуј Урош I, астфел кă н'а врут сă се цинă де îнцелеђере. Пентру ачаста принцул Драгутин, ажутат де Унгури, порнеште ку рăзбој îмпотрива татăлуј сăу, пе каре îл бате, астфел кă Драгутин ажунђе ређе ал Сâрбиеј, îн анул 1276. Îн анул 1282 îнсă ређеле Драгутин, даторитă îнфрâнђерилор дин луптеле ку Бизантинии, ласă скаунул домнеск фрателуј сăу Милутин (1282—1321), тотуш опринду-ши пентру ел пăрциле, де кăтре мјазăноапте але цăрии, принтре каре ши чееа че а кăпăтат дела сокрул сăу, адикă цинутул динтре Дрина ши Морава.
               Ажутат де фрателе сăу Милутин, каре ера ређе нумај песте пăрциле де мјазăзи, ређеле Драгутин а путут апој сă рекучереаскă дела Булгари ши цинутул динтре Морава пâнă динколо де рâул Пек. Де абја дећи акум ређеле Драгутин ажунђе стăпâнитор песте îнтрегул Банат дела мјазăзи де Дунăре, каре îл примисе ка дар дела сокрул сăу Штефан ал V-леа, ређеле Унгариеј.
               Токмај фииндкă ну л-а кучерит, чи л-а кăпăтат îн дар, ређеле Драгутин а стăпâнит цинутул динтре Дрина ши Мунци îн нумеле ређелуј Унгариеј. Лукрул ачеста с'а вăзут фоарте бине кâнд, дупă моартеа ређелуј Драгутин îн анул 1316, ређеле Милутин а врут сă се факă стăпâн песте цара фрателуј сăу. Унгурии н'ау лăсат ка ређеле Милутин сă девинă стăпâн песте цинутул дăрујит ређелуј Драгутин, Мачва ши локуриле де пе лâнгă Белград вин дин ноу îн стăпâниреа Унгурилор, ку маре греутате ређелуј сâрб Милутин лăсâнду-се сă стăпâнеаскă дела Морава пâнă ла Мунци, дећи нумај цинутул пе каре Булгарии, ажутаци де Тăтари, л-ау луат дела Унгури ши пе каре апој Сâрбии л-ау луат дела Булгари.


114

               Ачастă примă стăпâнире сâрбеаскă песте о парте а Ромâнилор Тимочени, с'а îнтинс нумај дела апа Дринеј пâнă ла мунции каре деспарт цинутул Моравеј де цинутул Тимокулуј. Партеа рăсăритеанă, адикă цинутул динтре Мунци ши рâул Тимок, а ажунс îн стăпâниреа сâрбеаскă абја îн веакул ал XIX-леа.

Чеа динтâј îмпăрăције а Ромâнилор дин Пенинсула Балканикă.

               Капитала Îмпăрăциеј Бизантине, адикă орашул Константинопол, фиинд ашезатă îн цинутуриле гречешти, а фăкут ка Îмпăрăција Романă дела Рăсăрит сă девинă îнчетул ку îнчетул о îмпăрăције гречаскă. Мареа îнрăурире а бисеричеј гречешти, ал кăреј патријарх ера токмај îн Константинопол, а фăкут ка стăпâниреа ши îнсуш îмпăратул сă ну мај ворбеаскă лимба латинă, чи сă ворбеаскă ши сă скрије îн лимба греакă. Тотодатă, фиинд попорул чел мај îнаинтат îн културă, Гречии ау ажунс а фи îн фрунтеа тутурор дрегăториилор цăреј, — фапт пентру каре îмпăрăција романă а девенит апој гречаскă.
               Попупација латинă дин Пенинсула Балканикă н'а фост мулцумитă де гречизареа îмпăрăциеј, ши пентру ачееа ау избукнит мај мулте рăскоале îмпотрива стăпâниторилор гречи ши кјар îмпотрива îмпăрацилор дела Константинопол. Прима маре рăскоалă ау порнит-о Ромâнии дин пăрциле Дијулу <Видинулуј>, îнсă чеа мај îнсемнатă рăскоалă ау фăкут-о Ромâнии дин Мунции Балкани, каре ау ажунс кјар сă-ши îнтемејезе о царă а лор, неатâрнатă де Îмпăрăција Бизантинă.

               Îн анул 1155, îмпăратул дела Константинопол Исак ал II-леа воја сă факă о нунтă ка, îн повешти, ши пентру а авеа кâт мај мулци бани, а пус дăри фоарте мари мај алес пе чеј каре авеау ој ши вите. Ромâнии дин Мунции Балкани фиинд мај тоци крескăтори де вите ши пăкурари де ој, н'ау фост нићидекâт мулцумици, ши тримет пе доj жудекăтори де аj лор, фрации Асан ши Петру, ка сă се дукă ла îмпăрат ши сă-л роађе а маj скăдеа дин дăри.   
               Ажунши ла куртеа îмпăрăтеаскă, маj-марии Ромâнилор, фрации Асан ши Петру, ау îнчепут сă се желуjаскă ши сă се роађе ка сă фије îмпуцинате дăриле каре се череау дела Ромâнии пăкурари ши крескăтори де вите, дар ворбеле лор н'ау фост  нићидекâт луате îн сеамă. Димпотривă, îн лок де ушураре, фииндкă ворбисе мај ку îндрăзнеалă, жудекăторул Асан а фост ловит ку палма песте образ.


115

               Îнтăрâтаци де мâније, фрации Асан ши Петру с'ау îнторс акасă, îн Мунции Балкани, ши ау ридикат лумеа îмпотрива îмпăратулуј ши а стăпâниреј гречешти. Ну нумај Ромâнии, чи ши Булгарии, ау пус тоци мâна пе арме ши ау порнит ла рăскоалă. Приминд ши ажутоаре дела Ромâнии дин партеа де мјазăноапте а Дунăреј, Ромâнии дин Мунции Балкани ау îнфрâнт песте  тот армателе îмпăратулуј Исак ал II-леа, — ши астфел а луат фиинцă чеа динтâј îмпăрăције ромâнеаскă îн Пенинсула Балканикă, ла анул 1186.
               Примул домн ал ачестеј îмпăрăциј а фост Îмпăратул Асан, дупă а кăруј моарте, îн 1196, а венит Îмпăратул Петру, каре îнсă н'а авут норокул сă домнеаскă декâт ун сингур ан. Дупă Îмпăратул Петру а урмат ла домније ал трејилеа фрате, Îмпăратул Јоницă <1197—1207>.
               Îмпăратул Јоницă а авут лупте атâт ку Бизантинии, кâт ши ку Унгурии. Îн луптеле ку армателе бизантине, армателе îмпăратулуј Јоницă ау ажунс кјар пâнă ла Салоник <Солун>, јар îн луптеле ку Унгурии бравии Ромâни ау рекучерит îнтрег цинутул Тимокулуј, Мачва ши Сремул, пе каре Унгурии ле кучерисерă дела îмпăрации бизантини.
               Îмпăратул Јоницă а фост чел мај де сеамă îмпăрат дин фамилија ромâнеаскă а Асăнештилор. А фост ун искусит милитар ши ом политик, астфел кă îнсуш Папа дела Рома ј-а тримес о короанă, ку каре с'а îнкоронат îн анул 1204 ка »ређе песте Ромâни ши песте Булгари«. Цара îнфиинцатă де фрации сăј Асан ши Петру, Îмпăратул Јоницă а мăрит-о ши мај мулт, атâт îнспре мјазăзи, кâт ши îнспре мјазăноапте, унде îмпăрăција луј авеа ка хотар Дунăреа. Îнкрезăтор îн путереа са ши îн витежија солдацилор сăј, Îмпăратул Јоницă а врут кјар сă девинă стăпâнитор песте îнтреага Пенинсулă Балканикă, ши поате кă ар фи избутит сă-ши îмплинеаскă доринца, дакă н'ар фи фост оморîт.
               Дупă îмпăратул Јоницă а урмат ка Домн ун оарекаре Асан Бурул <1207—1218>. Ромâнии Видинени îнсă н'ау врут сă стеа суб аскултареа луј Асан Бурул, деоарече ачеста с'а îмпријетенит ку Унгурии. Ку тоате кă армателе луј Асан Бурул ау фост îнтăрите ку путерниче ажутоаре дела Унгури, Ромâнии Видинени н'ау путут фи îнфрâнци, авâнду-ши цара лор пâнă ла вениреа Îмпăратулуј Јон Асан ал II-леа <1218—1241> каре ера непотул Îмпăратулуј Јоницă ши кăруја Ромâнии Видинени и с'ау супус де бунă воје, ка унуј îмпăрат дин неамул лор.
               Суб домнија Îмпăратулуј Јон Асан ал II-леа îмпăрăција с'а îнтинс, дела Мареа Неагрă пâнă ла Мареа Адријатикă, ши дела Дунăре пâнă ла Охрид ши пâнă ла Адријанопол. Чеа мај


116

маре парте дин Пенинсула Балканикă ера дећи супусă îмпăратулуј ромâн, астфел кă îн ачастă време Îмпăратул Јон Асан ал II-леа а фост чел мај путерник домнитор дин Пенинсула Балканикă.
               Пе тимпул домниеј Îмпăратулуј Јон Асан ал II-леа легăтуриле политиче ку Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре ау фост фоарте стрâнсе. Îмпăратул Јон Асан ал II-леа а врут кјар сă девинă стăпâнитор песте цинутуриле дела мјазăноапте де Дунăре, локуриле де пе лâнгă орашул Турнул Северин ау ши фост врео кâцива ани суб стăпâниреа Îмпăратулуј Јон Асан ал II-леа. Îн луптеле ку Унгурии, пела анул 1236, îмпăратул ромâн а пјердут цинутуриле  дела мјазăноапте де Дунăре ши îнсуш орашул Турнул Северин. Дупă моартеа Îмпăратулуј Јон Асан ал II-леа, Унгурии ау кучерит ши цинутуриле дела мјазăзи де Дунăре, адикă Сремул, Мачва ши партеа апусеанă а Тимокулуј, пâнă ла мунции каре деспарт цинутул Моравеј де валеа Тимокулуј.

               Дупă Îмпăратул Јон Асан ал II-леа ау урмат домнитори неîнсемнаци, суб а кăрор стăпâнире цара с'а фăкут дин че îн че мај микă ши мај слабă. Ку Кăлиман ал II-леа фамилија домнитоаре ромâнеаскă а Асăнештилор се стинђе, астфел кă дупă анул 1258 ау урмат домнитори де неам булгар. Стăпâниреа домниторилор булгари а фост де чел мај маре рăу пентру популација ромâнеаскă, деоарече îнчетул ку îнчетул Ромâнии дин ачастă парте а Пенинсулеј Балканиче с'ау тот îмпуцинат, астфел кă îн унеле пăрци нумај нумеле мунцилор, апелор, деалурилор, вăјилор ши ал сателор спун кă одатă пе аколо ау трăјит Ромâнии.

Цара ромâнеаскă а Видинулуј.   

               Îн анул 1241 ау нăвăлит песте Еуропа неамул сăлбатек ал Тăтарилор, каре дупă че мај îнтâј ау супус Русија, ау трекут апој песте Мунции Карпаци ши ау кăлкат Унгарија, Кроација, Боснија, Сâрбија ши Булгарија. Партеа де рăсăрит а Булгариеј а фост кјар дестул тимп стăпâнитă де Тăтари, јар партеа де апус ку капитала Видин, се сокотеа о алтă царă, каре рекуноштеа стăпâниреа политикă а Тăтарилор. Примул домнитор песте Цара Видинулуј а фост царул Шишман, каре ши-а îнчепут домнија пела анул 1280. Ка аскултăтори де царул Шишман, песте цинутул динтре Морава ши Пек ау стăпâнит фрации Дâрман ши Куделин.


117

               Цинутул ачеста стăпâнит де фрации Дâрман ши Куделин пела анул 1282 а фост кучерит де ређии сâрби Драгутин ши Милутин. Ређеле Милутин а порнит апој ши îмпотрива царулуј Шишман, а кăруј царă а супус-о, фăкâнд-о аскултăтоаре де Сâрбија. Îн анул 1292 îнсă царул Шишман с'а îмпăкат ку ређеле Милутин, ши астфел Цара Видинулуј скапă де аскултареа фацă де Сâрби; мај мулт îнкă, дупă ачаста ређеле Милутин а девенит оарекум аскултăтор де Тăтарии стăпâнитори ај цинутурилор дела мјазăзи де Дунăре, ређеле сâрб требујинд ка пе фиул сăу сă-л тримеатă зăлог Тăтарилор, ка довадă кă се îндатореазă сă аскулте ши сă стеа îнтотдеауна îн легăтури де пријетеније ку Тăтарии.
               Царул Шишман а лăсат ка урмаш îн скаунул домнеск пе фиул сăу Михаил, каре с'а îнсурат ку фика ређелуј сâрб Милутин, пентру а-ши îнтăри домнија ла Видин. Ун фрате де ал царулуј Михаил с'а кемат Балаур, ши ачест нуме ромâнеск аратă кă ачеастă фамилије де домнитори дела Видин авеа ши сâнђе ромâнеск îн винеле еј.
               Царул Михајил, îн анул 1323, а фост алес де стăпâнитор ши песте партеа де рăсăрит а цăреј булгăрешти, астфел кă îн ачел ан челе доуă цăри с'ау унит јарăш îнтр'о сингурă царă, а кăреј капиталă ера ла Тâрнова. Даторитă îнрудиреј, царул Михаил а пуртат фоарте стрâнсе легăтури ку Домниторул Цăреј Ромâнешти Басараб-Водă. Атâт îн рăзбојул îмпотрива Бизантинилор, кâт ши îн рăзбојул îмпотрива Сâрбилор, ла Велбужд 1330, царул Михаил а примит мари ажутоаре де арматă дела Домниторул ромâн Басараб-Водă.
               Ла ун ан дупă моартеа царулуј Михаил, адикă îн анул 1331, с'а сујит пе скаунул домнеск дела Тâрнова царул Александру, каре ера ун непот де фатă ал царулуj Михаил, ши тотодатă ера ши ђинереле луj Басараб-Водă. Îнрудиреа îнтре челе доуă фамилиј домнитоаре а фăкут ка легăтуриле сă девинă акум ши мај стрâнсе, атâт Домниторул Цăри Ромâнешти Басараб-Водă, кâт ши царул Александру, ау îнчепут сă се сокотеаскă моштенитори ај Асăнештилор, фапт пентру каре тоци домнитории Цăрии Ромâнешти, îнчепâнд ку Басараб-Водă, ши-ау пус îнаинте нумеле »Јон«, девенинд астфел »Јон Басараб Војевод« — Јар царии дела Тâрнова ау пус îнтрег нумеле »Јон Асан«, царул Александру зикâнду-ши »Јон Александру Асан«. Јатă дећи кă аминтиреа челеј динтâј стăпâнири ромâнешти а Асăнештилор а легат îнкă мултă време пе локујитории де о парте ши де чеалалтă а Дунăреј.
               Пентру а îмпједека чеарта îнтре фији сăј, царул Александру дин ноу а îмпăрцит цара îн доуă, Цара Видинулуј дâнд-о


118

îн стăпâнире фиулуј сăу Срачимир. Îн фелул ачеста се рефаче, јарăш цара луј Шишман дела 1280, де дата ачаста îнсă ка о царă либерă ши дећи де нимени аскултăтоаре. Ачастă царă, а кăреј капиталă ера Видинул, а авут о вијацă дестул де лунгă, ши а îнчетат а мај фи одатă ку кучериреа еј де кăтре Турчи, îн анул 1397.
               Чел динтâј домнитор ал Цăрии Видинулуј, адикă царул Шишман, а авут ши сâнђе ромâнеск îн винеле сале, ши ачаста се веде атâт дин фаптул ку ун фиу ал сăу с'а кемат Балаур, кâт ши дин фаптул кă атунчи кâнд а фост îнфрâнт де ређеле сâрб Милутин, с'а адăпостит îн Цара Ромâнеаскă дела мјазăноапте де Дунăре. Царул Шишман а авут стрâнсе легăтури де пријетеније ку Домниторул Цăрии Ромâнешти,—ши дакă н'ар фи фост îнкускрите ачесте доуă фамилиј домнитоаре, десигур кă нићи пријетеније стрâнсă н'ар фи фост îнтре еле.   
               Царул Михаил а фост ажутат îн рăзбоајеле сале де кăтре Басараб-Водă токмај фииндкă а фост фиул царулуј Шишман, дећи руденије ку Домниторул Цăрии Ромâнешти. Царул Александру а фост кјар ђинереле луј Басараб-Водă, ши ачесте фамилиј домнитоаре дакă н'ар фи фост îнрудите, ну с'ар фи путут сокоти ши уна ши алта ка урмаше а фамилиеј де îмпăраци ромâни а Асăнештилор. Ла фел ши фиул луј Александру, Срачимир, а фост îнсурат ку о Ромâнкă, ануме ку вара Домниторулуј ромâн Влајку-Водă.
               Пе де алтă парте, локујитории Цăрии Видинулуј фиинд îн чеа мај маре парте ори поате кă нумај ши нумај Ромâни, есте лимпеде де îнцелес кă ачастă царă а фост ку адевăрат ромâнеаскă, атâт дупă Домнитории еј, кâт ши дупă неамул каре а трăјит îн еа, адикă îнтре рâуриле Морава ши Лом.   

Алипиреа Цăреј Видинулуј
ла Цара Ромâнеаскă.

               Цара ромâнеаскă а Видинулиј а луат фиинцă пела анул 1280, дећи кам тотодатă кâнд îн партеа де мјазăноапте а Дунăреј а луат фиинцă цара либерă а луј Басараб-Водă, примул Домнитор ал Цăрии Ромâнешти. Наштереа тотодатă а ачестор доуă цăри ромâнешти де о парте ши де чеалалтă а Дунăреј, се датореште слăбиреј Унгурилор ши а Булгарилор, а кăрор путере политикă а фост де тот îнфрâнтă де кăтре сăлбатичии Тăтари.
               Пâнă ла вениреа Турчилор, îнтре цара ромâнеаскă а Видинулуј ши îнтре Цара Ромâнеаскă дела мјазăноапте де Дунăре


119

ау фост îнтотдеауна стрâнсе легăтури, атâт легăтури политиче îнтре домнитории ачестор доуă цăри, кâт ши легăтури де алт фел îнтре локујитории де пе челе доуă малури але Дунăреј. Îнтокмај ка пе времеа кâнд стăпâниреа Дачилор ши апој а Романилор се îнтиндеа пе амâндоуă латуриле Дунăреј, аша ши îн ачесте времури тречеа лумеа динтр'о парте îн алта, атâт пентру а фаче негусторије, кâт ши пентру а се îнкускри унии ку алции. Унитатеа лимбеј ши а сâнђелуј Ромâнии де пе амâндоуă пăрциле Дунăреј ле-ау пăстрат фăрă îнтрерупере нумај мулцăмитă путинцеј де а трече унии ла алции, неîмпједекаци де стăпâнире.
               Даторитă стрâнселор легăтури де тот фелул че ау фост îнтре еле, îнтр'о време ачесте доуă цăри ромâнешти ау фост кјар уните îнтр'о сингурă царă. Домниторул Цăрии Ромâнешти адукâнд суб аскултареа са ши Цара Видинулуј. Лукрул ачеста с'а петрекут îн анул 1368, ши јатă кум :
               Кâнд îн анул 1364 Домниторул Цăрии Ромâнешти Влајку-Водă с'а сујит пе скаунул домнеск, н'а мај врут сă пăстрезе легăтуриле де пријетеније ку Унгурии, ши пентру ачееа ређеле Унгариеј а порнит ку рăзбој îмпотрива Домниторулуј ромâн. Дар фииндкă Цара Ромâнеаскă ера греу де кучерит, ређеле Унгариеј îши фăку сокотеала кă ар фи мај ушор де кучерит Цара Видинулуј, унде ера стăпâнитор кумнатул луј Влајку-Водă, Домниторул Срачимир.
               Царул Шишман дин Тâрнова н'а путут вени îн ажутор фрателуј сăу Срачимир, Домниторулуј Цăрии Видинулуј, деоарече Турчии ау ши ажунс сă-ши îнтиндă стăпâниреа песте Цара Тâрновеј, Шишман девенинд аскултăтор фацă де Султанул Турчилор. Пентру ачееа, Унгурилор ну ле-а фост греу сă супунă цара луј Срачимир пе кăре апој о префак îнтр'ун »Банат« ал Видинулуј. Нићи Влајку-Водă ну ј-а путут вени îн ажутор кумнатулуј сăу Срачимир деоарече се аштепта ка ши цара са сă о атаче Унгурии. Кâнд îнсă Унгурии ау кучерит де тот Цара Видинулуј, Влајку-Водă а порнит ел рăзбој îмпотрива Унгурилор, луâнд дела еј мари îнтиндери де пăмâнт дела поалеле мунцилор, фăрă îнсă а путеа скимба кâт де кâт соартă Цăри Видинулуј.
               Суб стăпâниреа Унгурилор, »Банатул« Видинулуј а фост унит политичеште ши административ ку »Банатул« Тимишоареј, астфел кă ши де дата ачаста Ромâнии Бăнăцени ау трăјит îнтр'о ачееаш »царă« ку Ромâнии Тимочени, суб стăпâнире стрăјинă îнсă.
               Îн анул 1367 îнсă Турчии, îмпреунă ку Царул Шишман ал Тâрновеј атакă »Банатул« Видинулуј, пентру а-л рекучери


120

дела Унгури. Банул унгур дела Видин а черут ажутор дела Влајку-Водă, каре тримите мај мулте армате ромâнешти бине прегăтите, астфел кă Турчии ау фост бăтуци. Ачеаста а фост чеа динтâј луптă îнтре Ромâни ши Турчи, ши еа с'а дат пентру стăпâниреа Видинулуј.
               Вијаца Ромâнилор Тимочени суб стăпâниреа Унгурилор а фост фоарте греа, мај алес фииндкă Унгурии îј пригонеау пентру крединца лор дрепт-крединчоасă. Дупă плекареа армателор луј Влајку-Водă дин Цара Видинулуј, îн урма îнфрâнђереј Турчилор, пригоана îмпотрива Ромâнилор с'а îнрăјит ши мај мулт, астфел кă îнтре стăпâнитории католичи ши супушии дрепт-крединчоши с'ау нăскут адевăрате лупте релиђиоасе, каре тотодатă ерау ши лупте национале. Кемат îн ажутор де кăтре Ромâнии Тимочени, îн анул 1368 Влајку-Водă трече Дунăреа ши окупă Видинул, îмпреунă ку цинутул пâнă ла рâул Пек ши пâнă ла орашул Ниш. Партеа рăсăритеанă а цинутулуј Тимочеан, каре политичеште пурта нумеле де »Цара Видинулуј«, есте акум пентру îнтâја датă алипитă ла Цара Ромâнеаскă, — Домниторул ромâн фиинд астфел стăпâн »де динкоаче ши де динколо де Дунăре«, îнтокмај ка ређии Дачилор ши ка îмпăрации Романилор.
               Ређеле Унгурилор îнсă н'а путут приви ку оки буни мăриреа путереј Домниторулуј ромâн, ши пентру ачееа порнеште ку рăзбој îмпотрива луј Влајку-Водă. Атакат ши динспре мјазăноапте, Домниторул ромâн ласă Цара Видинулуј дин ноу îн мâниле Унгурилор ши се ретрађе ку тоатă армата са îн Цара Ромâнеаскă. Унгурии сâнт ши де дата ачаста бăтуци де Влајку-Водă, ши ла îнкејереа пăчеј Цара Видинулуј н'а мај рăмас îн стăпâниреа Унгурилор, чи îн тоамна анулуј 1369 Срачимир дин ноу ажунђе Домнитор ал Цăрии Видинулуј. Îн а доуа домније Срачимир ну нумај кă а îнтрецинут челе мај стрâнсе легăтури де пријетеније ку кумнатул сăу, чи кјар а домнит »суб гаранција« луј Влајку-Водă, Цара Видинулуј девенинд де дата ачаста аскултăтоаре фацă де Цара Ромâнеаскă дела мјазăноапте де Дунăре. Примеждија турчаскă л-а фăкут пе Домниторул Цăрии Ромâнешти сă îнцăлеагă кум кă е мај бине сă деспартă Цара Видинулуј де Цара Ромâнеаскă, кăћи алтфел, кâнд Турчии ар фи кучерит Цара Видинулуј, ар фи фост îн дрепт сă чеарă ши стăпâниреа песте Цара Ромâнеаскă дела мјазăноапте де Дунăре.
               Îн анул 1388 царул Шишман дела Тâрнова се îнкинă пентру а доуа оарă Турчилор, ши тот îн ачел ан Домнитору Срачимир ал Видинулуј се îнкинă пентру прима датă Турчилор. Ла ун ан, адикă îн 1389, девине аскултăтоаре де Турчи ши Сâрбија. Дар ну дупă мулт тимп, атâт Цара Тâрновеј,


121

îн 1393, кâт ши Цара Видинулуј, îн 1397, сâнт де-а-бинелеа кучериге де Турчи, фиинд тотодатă префăкуте îн пашалâкури. Пашалâкул Видинулуј а фост купринс токмај îнтре хотареле Цăрии Видинулуј, ши пентру ачееа се поате спуне кă Цара Видинулуј, суб стăпâниреа Турчилор, а фост десфиинцатă нумај политичеште, ну ши административ.
               Îн тот тимпул кâт а фост Цара Видинулуј, дела анул 1280 ши пâнă ла анул 1397, даторитă стрâнселор легăтури политиче але Домниторилор дела Видин ку Домнитории Цăрии Ромâнешти, вијаца Ромâнилор Тимочени а фост ушоарă ши кјар îнфлоритоаре. Îнтре челе доуă цăри ромâнешти, де о парте ши  де чеалăлалтă а Дунăреј, ау фост тотодатă ши стрâнсе легăтури економиче, културале ши бисеричешти, — фапт пентру каре ку дрепт кувâнт се поате спуне кум кă »стăпâниреа ромâнеаскă« с'а îнтинс ну нумај ла мјазăноапте, чи ши ла мјазăзи де Дунăре.

Кăдереа îнтрегулуј Тимок суб стăпâниреа Турчилор.

               Дупă ређеле сâрб Милутин, партеа де апус а ређиунеј Тимочене, купринсă îнтре рâул Морава ши Мунци, а рăмас мај департе îн стăпâниреа ређелуј Стеван Дечански <1321—1331> каре а фост фиул ши урмашул ређелуј Милутин. Ређеле Стеван а трăјит îн буне легăтури де пријетеније ку Унгурии, ши пентру ачееа îн тот тимпул домниеј луј партеа апусеанă а Тимокулуј а фост суб стăпâниреа сâрбеаскă.
               Урмашул ши фиул ређелуј Стеван, адикă царул Душан <1331 —1355> а требујит îнсă сă дукă мај мулте рăзбоаје ку Унгурии спре а-ши îнтăри стăпâниреа песте цинутуриле дин дреапта Дунăреј. Ну ла мулт тимп дупă че царул Душан с'а сујит пе скаунул домнеск, Унгурии ау трекут Дунăреа, ажунгâнд пâнă ла Морава Апусеанă. Царул Душан îнсă ну-ј ласă пе Унгури ка сă-ши îнтăреаскă стăпâниреа песте цинутул динтре Дунăре ши Морава Апусеанă, чи порнеште îмпотрива лор ши-ј алунгă песте апа  Дунăреј. Дупă ун ал дојилеа рăзбој, царул Душан îј скоате пе Унгури ши дин Мачва, прекум ши дин цинутул димпрежурул Белградулуј, îнсă песте ачесте доуă цинутури ну ши-а путут îнтăри стăпâниреа, деоарече атâт Мачва, кâт ши îмпрежуримиле Белградулуј ау фост рекучерите де Унгури.
               Îн рăзбоајеле динтре Сâрби ши Унгури каре ау мај урмат, царул Душан н'а кăутат сă девинă дин ноу стăпâнитор песте Мачва ши îмпрежуримиле Белградулуј, — ши фаптул ачеста

[Volcae]

122

поате сă фије о довадă прекум кă îн Мачва ши пе лâнгă Белград, нумăрул Сâрбилор н'а фост маре îн времуриле пе кâнд  а домнит царул Душан, адикă îн веакул ал XIV-леа. Мачва, îмпрежуримиле Белградулуј, îнтреага парте апусеанă прекум ши партеа рăсăритеанă а Тимокулуј, ау фост локујите îн ачеле времури де фоарте мулци Ромâни. Де алтфел, îн Картеа де леђи пе каре а дат-о царул Душан <Душанов законик> се гăсеск мулте леђи дате îмпотрива Ромâнилор, астфел дела Власи се череау мај мулте дăри декâт дела Сâрби, ши тотодата Сâрбилор ле ера оприт сă се îнсоаре ку Ромâнче, — чееа че аратă кă царул Душан се темеа де мареле нумăр ал Ромâнилор дин цара са, јар  пентру  ка сă-ј îмпуцинезе, ле-а îнгреунат, вијаца, пунâнду-ј ла дăри мари.
               Суб домнија царулуј Урош <1355—1371>, фиул царулуј Душан, Сâрбија с'а дестрăмат îн мај мулте цăришоаре, ши пентру ачееа Унгурилор  дин ноу ле-а венит ушор сă îнчерче а-ши îнтăри стăпâниреа ла мјазăзи де Дунăре. Кнеазул Лазар <1371—1389>, каре дупă моартеа царулуј Урош а девенит стăпâнитор песте цăришоара купринсă îнтре Дунăре ши Кâмпија Мјерлеј <Косово Поље>, — а требујит сă рекучереаскă дела Унгури îнтреага парте апусеанă а Тимокулуј, тотодатă требујинд сă лупте îмпотрива Унгурилор ши ка алијат ал ређелуј Боснеј.
               Дупă îнфрâнђереа Сâрбилор пе Кâмпија Мјерлеј <1389>,  Унгурии дин ноу ау трекут песте Дунăре, ажунгâнд јарăш пâнă ла Морава Апусеанă. Соција Кнеазулуј Лазар, ал кăреј бăрбат кăзусе пе кâмпул де луптă рăпус де Турчи, îнкинă Сâрбија Султанулуј, ши пентру ачееа кăпăтă ажутор де оасте дела Турчи, рекучеринд јарăш цинутул окупат де Унгури; путерника четате Голубац Сâрбии требујирă сă о ласе Турчилор, деоарече Турчии ерау акум стăпâнитори политичи песте Сâрбија.
               Фиул Кнезулуј Лазар, адикă Деспотул Стеван <1389—1427> а рекуноскут ши ел стăпâниреа турчеаскă песте цара са, плăтинд Турчилор »харач«, ши îндаторâнду-се а ле да ажутор îн рăзбоаје. Ка »вазал« ал Турчилор, Деспотул Стеван а луптат îмпотрива Боснијечилор, îмпотрива Унгурилор, прекум ши îмпотрива Ромâнилор, ла Ровине, унде Крăјишорул Марко а фост оморîт јар Турчии ши Деспотул Стеван ау фост урîт бăтуци, ши арункаци песте Дунăре де Мирчеа чел Бăтрâн, витеазул Домнитор ал Цăрии Ромâнешти. Мај тâрзиу îнсă Деспотул Стеван с'а îмпријетенит ку Унгурии, ши дела еј а кăпăтат мај îнтâј Белградул ку îмпрежуримиле, јар апој ши Мачва.


123

               Дупă моартеа Деспотулуј Стеван, Унгурии ау пус јарăш стăпâнире пе Белград ши îмпрежуримиле луј, прекум ши пе Мачва, — нелăсâнду-ле сă домнеаскă песте еле Деспотул Ђурађ Бранковић <1427—1456>. Суб домнија ачестуј деспот Сâрбија, а ажунс ла о старе фоарте греа, деоарече плăтеа трибут маре, дар мај алес фииндкă прин еа тречеау оштириле турчешти каре се порнеау кăтре Унгарија.
               Деоарече Турчии тречеау десеори ла мјазăноапте де Дунăре пентру а жефуји ши а прăда, ређеле Унгариеј порнеште îмпотрива лор ку о арматă нумероасă, ши-ј îмпинђе îндăрăт пе Турчи пâнă ла орашул Сталаћ. Несигури îнсă де бирујинцă, Унгурии ну војеск сă-ши îнтăреаскă, стăпâниреа песте цинутул кучерит, астфел кă се ретраг јарăш ла мјазăноапте де Дунăре. Де дата ачаста, îн анул 1439, Сâрбија есте де-а-бинелеа супусă де Турчи; Деспотул Ђурађ се рефуђијазă îн Унгарија, îмпреунă ку о маре парте дин армата са.
               Кâнд Војеводул Ардеалулуј Јанку де Хунедоара а порнит луптеле îмпотрива Турчилор, ла армателе ромâнешти ши Унгурешти командате де витеазул Војевод ромâн Јанку, с'а алипит ши армата Деспотулуј Ђурађ. Турчии фиинд бăтуци, прин пачеа дела Сегедин, îнкејатă îн анул 1444, Деспотул Ђурађ ажунђе пентру а доуа оарă домнитор песте Сâрбија. Кâт тимп а îнтрецинут легăтури де пријетеније ку Јанку де Хунедоара, Деспотул Ђурађ а путут сă-ши апере цара де Турчи. Îн ултимии ани ај домниеј îнсă Деспотул Ђурађ а стрикат бунеле легăтури ку бинефăкăторул сăу, ши ка урмаре Сâрбија а ажунс дин ноу сă рекуноаскă стăпâниреа политикă а Турчилор.
               Дупă моартеа Деспотулуј Ђурађ, Турчии ау пус де-а бинелеа стăпâнире песте Сâрбија, ши îн анул 1459 ау префăкут-о îн пашалâк. Îн анул 1521 кăзâнд ши Белградул îн мâниле Турчилор, дин тоате цинутуриле дела мјазăзи де Сава ши Дунăре, адикă дела рâул Дрина ши пâнă динколо де рâул Пек, пâнă ла Мунци, с'а фăкут ун сингур пашалâк, нумит »Пашалâкул Белградулуј«.
               »Банатул« дела мјазăзи де Дунăре, îнфиинцат де Унгури пела анул 1241, дупă стăпâнире кâнд унгуреаскă, кâнд сâрбеаскă, îн анул 1521 ажунђе îн стăпâниреа Турчилор. Ши прекум Цара Видинулуј, îн анул 1397 девенитă »Пашалâкул Видинулуј«, а рăмас ачееаш ка îнтиндере, ла фел ши »Банатул Белградулуј«, префăкут îн »Пашалâкул Белградулуј« а рăмас ла фел де маре; челе доуă организациј политиче, деспăрците де мунци, сâнт акум организациј административе, суб о ачееаш стăпâнире.


124

               Фаптул кă дупă Бизантини партеа апусеанă а ређиунеј Тимочене а фост политичеште стăпâнитă кâнд де Унгури, кâнд де Булгари, кâнд де Сâрби, аратă кă пâнă ла стăпâниреа турчаскă нићиуна дин челе треј стăпâнири н'а фост статорникă ши бине ашезатă. Атâт стăпâниреа Унгурилор, кâт ша а Булгарилор, кâт ши а Сâрбилор н'ау фост ку адевăрат стăпâнири, чи доар »кучерири«. Нимени динтре ачештија ну с'ау симцит стăпâнитори де дрепт, деоарече пентру тоци пăмâнтул Тимочеан н'а фост пăмâнт ал лор. Пе пăмâнтул ачеста Ромâнии ау трăјит îнкă де пе тимпул стăпâниреј Дачилор-Ђецилор, ши де ачи нићиодатă никăјери н'ау плекат.
               Стăпâниреа бизантинă а фост тотодатă стăпâнире ромâнеаскă. Ромâнии Тимочени ши-ау авут »жудекăтори« дин неамул лор, аскултăтори де гувернатор ши де îмпăратул дела Константинопол, ши ачастă рâндујалă а реîнвијат дин ноу суб стăпâниреа Турчилор, каре ау дат дрепт тутурор неамурилор супусе де а авеа кăпетениј ши кâрмујитори де неамул лор, аскултăтори де Пашă ши де Султан.

Вијаца Ромâнилор Тимочени суб стăпâниреа Турчилор.

               Турчии ау порнит сă кучереаскă îнтреага луме дин порунка профетулуј лор Мохамед, каре а спус крединчошилор сăј ка сă треакă прин аскуцишул сабиеј пе тоци ачеј каре ну вор сă примеаскă îнвăцăтуриле дате де Думнезеу прин Профетул сăу.
               Густâнд îнсă дин плăчериле лумешти, Турчии н'ау мај фăкут кучерири пентру а рăспâнди крединца луј Мохамед, чи ау кăутат сă супунă кâт мај мулте цăри ши неамури, пентру а се букура де богăцијиле ши де мунка ачестора.
               Стăпâниреа турчеаскă ла îнчепут н'а фост апăсăтоаре, деоарече неамуриле супусе ау фост îндаторате а плăти нумај трибут. Пентру крединца лор, крештинии супуши ау требујит сă плăтеаскă харач. Мај тâрзиу îнсă, кâнд дрегăтории мари дореау кâт мај îндатă ши кâт мај мулт сă се îмбогăцеаскă, стăпâниреа турчеаскă а девенит греа, чееа че а фăкут ка неамуриле супусе сă порнеаскă ла рăскоале, ори кјар сă-ши ласе пăмâнтул цăреј лор ши сă фугă де рăул Турчилор. Чееа че а фост мај греу пентру неамуриле супусе, а фост »трибутул îн сâнђеј, — адикă сă деа пентру армата јеничерилор бăјеци дела 10 пâнă ла 16 ани.
               Стăпâниреа турчаскă а лăсат фоарте мулте дрептури неамурилор супусе; деоарече Турчии ну урмăреау деснационализареа неамурилор супусе, крештинии н'ау фост рăу при-


125

гоници пентру крединца лор, ши дрептул ка фијекаре неам сă-ши пунă дрегăтори де-ај, сăј, н'а фост кăлкат. Турчии н'ау фост нићи пăкурари де ој, ши нићи мунчитори де пăмâнт. Ау фост мај îнтâј де тоате солдаци, ши пентру ка îнтр'о кâт мај маре мăсурă сă поатă фолоси богăцијиле ши мунка неамурилор супусе лăсау ка ачесте неамури сă-ши трăјаскă вијаца ка ши пâнă атунчи, дупă датиниле ши дупă дрептуриле лор веки.
               Фиинду-ле оприт ка сă ворбеаскă ши алте лимби îн афарă де чеа турчаскă, ши тотодатă фиинду-ле оприт ка сă îнвеце ши-алте лукрури îн афарă де челе скрисе îн картеа лор сфâнтă, Турчии н'ау путут нићиодатă сă ажунгă ун попор ку маре културă. Даторитă  ачестуј фапт нићи неамуриле крештине супусе н'ау путут авеа о вијацă културалă îнфлоритоаре, деоарече Турчии н'ау дат воје сă се дескидă школи мари; сингуреле школи але крештинилор ау фост челе дин мăнăстири ши де пе лâнгă бисеричи, унде се путеа îнвăца чититул, скрисул ши кâнтареа бисеричаскă.
               Ориче царă ноу кучеритă Турчии војау с'о стăпâнеаскă ку кâт мај пуцинă арматă ши функционари де ај лор, ши пентру ачееа дăдеау воје ка локујитории цăрии супусе сă-ши пунă кăпетениј ши дрегăтори де ачелаш неам ку еј. Векјул дрепт ал Ромâнилор де а авеа »жудекăтори« де неамул лор, дрепт пе каре л-ау авут суб стăпâниреа бизантинă, акум суб стăпâниреа турчеаскă реîнвијазă, — Турчии дâнд воје тутурор Ромâнилор дин Пенинсула Балканикă сă ајбе кинежи ши жудекăтори <начелничи> де неам ромâнеск. Ачешти жудекăтори ерау аскултăтори де кăпетенијиле турчешти, адикă аскултăтори де Пашă ши де Султан, ши нумај îн путереа лор ера дрептул де а адуна дăриле пентру стăпâнире.
               »Влахијиле« де суб стăпâниреа бизантинă, рăсфирате пе îнтреага Пенинсулă Балканикă, суб стăпâниреа турчеаскă ау дин ноу îн фрунтеа лор кâрмујитор ромâн, супус политичеште Турчилор. Îн Кроација, îн Босна, îн Сâрбија, îн Мачедонија, îн Гречија, îн Булгарија ши îн Цара Видинулуј, »жудекăтории« ромâни де пе тимпул стăпâниреј турчешти îмпроспăтеазă аминтиреа векеј стăпâнири ромâнешти дин времуриле стăпâнирии романо-бизантине. Кâнтечеле лăутарилор Тимочени îнкă пâнă астăзи поменеск деспре мај-мареле Крајинеј, ромâнул Карапанчеа, каре îмпреунă ку стăпâниторул Кладовеј принд ши омоарă пе рăзврăтитул Стојан, ла фел ши ел де неам ромâнеск, каре ера кâнд ла Неготин, кâнд ла Зăјчери, ши де каре тремура тоатă Крајина. Îн пăрциле Видинулуј мај îнаинте ау трăјит апроапе нумај Ромâни, ши трăјинд îнтре еј, кјар ши стăпâниторул Видинулуј, Пазвант-Оглу <1792 — 1806>, а îнвăцат сă ворбеаскă ромâнеште,


126

               Îн афарă де ачесте дрептури политиче, адикă дрептул де  а авеа о »цăришоарă« а лор, прекум ши дрептул де а авеа кăпетениј де неамул лор, суб стăпâниреа турчаскă Ромâнии ау авут ши дрептури национале, адикă дрептул де а авеа бисеричи ши школи ромâнешти. Дупă îнтиндереа путереј Турчилор ши песте цăриле ромâнешти дела мјазăноапте де Дунăре, Ромâнии Тимочени ау путут дин ноу сă ајбе легăтури стрâнсе ку Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре. Деоарече îн бисерикă служба се фăчеа îн лимба ромâнă, Ромâнии Тимочени ау фост суб аскултареа бисеричеаскă а епископулуј де Рâмник, дин Цара Ромâнеаскă. Де алтфел, Домнитории Цăрии Ромâнешти ау зидит пентру Ромâнии Тимочени мај мулте бисеричи ши мăнăстири, тримицâнд тотодатă даскăли ши попи îн сателе ромâнешти дин Тимок.

Стăпâниреа аустријакă песте Ромâнии Тимочени.

               Îн анул 1526, Турчии кучереск îнтреага Унгарије ши о префак îн пашалâк, астфел стăпâниреа турчаскă îнтинзâнду-се ши îн пăрциле Бăнăцене ла мјазăноапте де Дунăре. Суб стăпâниреа турчаскă, Банатул Тимишоареј а девенит »Пашалâкул Тимишоареј«; о парте а ачестуј пашалâк, адикă Санџакул Молдовеј, îн веакул ал XVII-леа а купринс ши чева пăмâнт дела мјазăзи де Дунăре, — ши фаптул ачеста аратă кă Дунăреа а авут пе амâндоуă малуриле еј сате ши локујитори де ачелаш неам, адикă локујитори ромâни.

               О мај стрâнсă унире, политикă ши административă, îнтре Банат ши Тимок, ши тотодатă îнтре Олтенија ши Тимок, с'а фăкут îн анул 1718, кâнд песте Банат, Тимок ши Олтенија ау ажунс а фи стăпâнитори Аустријачии. Тоате ачесте треј цинутури ромâнешти Аустријачии ле-ау кучерит дела Турчи, дин ређиунеа Тимочеанă, îн стăпâниреа Аустријачилор а кăзут îнтреага îнтиндере де пăмâнт дела рâул Дрина ши пâнă ла рâул Тимок, јар спре мјазăзи пâнă ла Морава Апусеанă.
               Суб стăпâниреа аустријакă, Ромâнии дин челе треј цинутури с'ау симцит мај стрâнс легаци унии де алции, деоарече нићи Дунăреа ши нићи мунции н'ау мај фост хотаре îнтре Банат, Тимок ши Олтенија.
               Афарă де ачаста, пентру Ромâнии Тимочени стăпâниреа аустријакă аре о деосебитă îнсемнăтате, деоарече атунчи с'ау фăкут черчетăри пентру ка сă се куноаскă нумăрул ши îнтокмиреа бисеричилор дин сателе Ромâнилор Тимочени. Егзархул


127

дин Пожаревац, Максим Радковић, îн анул 1736 а колиндат сателе дин Тимок, ши îн тоате ачесте сате а гăсит бисеричи ромâнешти; о парте динтре преоци ерау де наштере дин Тимок, јар о алтă парте — мај пуцини — ерау веници дин Цара Ромâнеаскă. Атâт îн Банат, кâт ши îн Тимок, челе мај мулте кăрци бисеричешти ау фост адусе дин Олтенија, типăрите фиинд де кăтре епископул дела Рâмник. Есте вредник де бăгат îн сеамă кум кă ну нумај ла сате, чи ши ла ораше, ка Зајечар, Неготин, Кладова, Видин, Јабуковăц, Злот, Пожаревăц ши алтеле, дећи ла орашеле îн каре ши астăзи мај трăјеск Ромâни, ау фост бисеричи ромâнешти.
               Стăпâниреа  аустријакă песте Тимок ши песте Олтенија а цинут пâнă ла анул 1739, кâнд Тимокул дин ноу а кăзут суб стăпâниреа Турчилор.

Îнсемнăтатеа стăпâниреј турчешти де амâндоуă пăрциле Дунăреј.

               Турчии н'ау путут нићиодатă сă супунă де-а-бинелеа цăриле ромâнешти Мунтенија, Молдова ши Ардеалул, ши де ачееа ачесте цăри нићиодатă н'ау путут сă ле префакă îн пашалâкури. Тотуш îн мулте рâндури, кâтеодатă кјар пентру мултă време, Турчии ау путут сă пунă суб аскултареа лор челе треј цăри ромâнешти, ши атунчи стăпâниреа турчаскă с'а îнтинс атâт ла мјазăзи, кâт ши ла мјазăноапте де Дунăре.
               Фиинд ачееаш стăпâнире, Ромâнии ау путут сă треакă унии ла алции песте Дунăре фăрă ка сă фије де чинева îмпједекаци сау оприци. Венеау унии ла алции фије де-а-руделеа, фије пентру а се îнкускри, фије кјар пентру а дуче кăрци бисеричешти дела унии ла алции, прекум ши де а îмпрумута попи ши даскăли унии дела алции. Турчии н'ау îнкис бисеричиле крештинилор, ши фииндкă îн сателе ромâнешти служба бисеричаскă се фăчеа îн лимба ромâнеаскă, Ромâнии Тимочени ау фост суб аскултареа бисеричеаскă а епископулуј дела Рâмник, дин Цара Ромâнеаскă. Пе лâнгă тоате ачестеа, дакă се мај пуне ла сокотеалă кă пăкурарии де ој путеау îн воја лор сă треакă динтр'о парте îн чеалăлалтă а Дунăреј, прекум ши кă мулци динтре Ромâни авеау пăмâнтури де амâндоуă пăрциле Дунăреј, — се поате ку дрепт кувâнт спуне кум кă легăтуриле динтре Ромâнии дела мјазăзи де Дунăре ку Ромâнии дин цăриле ромâнешти ау фост тот аша де стрâнсе, ка пе времуриле кâнд песте ачесте цинутури ау стăпâнит Дачии, Романии ши Бизантинии.


128

               Стăпâниреа турчаскă де амâндоуă пăрциле Дунăреј а фост îнтреруптă де раре ори, ши îнтотдеауна пе скурт тимп. Чеј мај де сеамă Домнитори ај цăрилор ромâнешти, ши мај, алес Михај-Витеазул, ау путут сă скапе цара де аскултареа фацă де Турчи, ши кјар сă-ши îнтиндă стăпâниреа ла мјазăзи де Дунăре, дар ачастă îнтрерупере а стăпâниреј турчешти а путут сă цинă нумај кâцива ани. Ла фел Аустријачии де мулте ори ј-ау арункат пе Турчи песте Дунăре, ши кјар ау пус стăпâнире пе цинутуриле дела мјазăзи де Дунăре, пе каре îнсă ну ле-ау путут стăпâни мај мулт де доуăзећи де ани. Де ачееа ачесте скурте îнтрерупери але стăпâниреј турчешти де амâндоуă латуриле Дунăреј н'ау путут фи пједичи пентру ка Ромâнии сă ну треакă дела унии ла алции песте апа Дунăреј.
               Тречереа дела унии ла алции а фăкут ка лимба Ромâнилор Тимочени сă фије ачееаш ка ши а Ромâнилор дела мјазăноапте де Дунăре, јар îнкускририле ау фăкут ка ши сâнђеле неамулуј ромâнеск, трăјитор де амâндоуă пăрциле Дунăреј, сă фије унул ши ачелаш. Ворбинд о ачееаш лимбă ши авâнд ачелаш сâнђе, даторитă стрâнселор легăтури каре ау фост îнтре еј, Ромâнии де амâндоуă пăрциле Дунăреј ши-ау пăстрат ачелеаш крединце, ачелеаш датини, ачелеаш кâнтече ачелеаш жокури, прекум ши ачелаш порт.

               Дакă стăпâниреа турчаскă а îнсемнат о греа робије фииндкă дăриле ау фост мари ши трајул чел де тоате зилеле крештинул фоарте греу л-а кâштигат, —ачеастă стăпâнире îнсă неамулуј ромâнеск а фост ши де фолос, деоарече а путут акум сă реîнвијезе векјул дрепт ка Ромâнии сă ајбе кинежи ши »жудекăтории« <начелничи> де неамул лор, тотодатă стăпâниреа турчаскă дâнд Ромâнилор дрептул де а авеа бисеричи ши школи ромâнешти. Даторитă путинцеј де а авеа унии ку алции стрâнсе легăтури, суб стăпâниреа турчаскă неамул ромâнеск а континуат, ка ши пâнă атунчи, сă фије унул ши ачелаш де амâндоуă пăрциле Дунăреј.

Вениреа Сâрбилор ши а Булгарилор песте Ромâнии Тимочени.

               Дăриле мари пе каре ле-ау черут Турчии дела крештинии супуши, ау фăкут ка лумеа сă девинă немулцумицă ши сă се рăскоале îмпотрива стăпâниреј турчешти. Де мулте ори ачесте рăскоале але попоарелор супусе ау фост пусе ла кале де кăтре


129

цăриле крештине каре се рăзбојау ку Турчии, кум ау фост Аустрија, Цара Ромâнеаска ши Русија. Рăскоалеле крештинилор супуши мај îнтотдеауна ау фост îнăбушите îн сâнђе де путерничеле армате турчешти, ши атунчи чеј рăскулаци ау требујит, фије сă фугă îн пăдури пентру а се   фаче хајдучи, фије сă плече дела каселе ши депе пăмâнтул цăрии лор, спре а се адăпости îн цинутуриле мај ферите де спајма Турчилор. Îн фелул ачеста мулте цинутури, апроапе îнтређи, ау рăмас пăрăсите, астфел кă Турчии ау адус унеори кјар ку сâла оамени дин алте пăрци, пе каре ј-ау ашезат îн ређиуниле пăрăсите, унде ноји веници требујау сă мунчаскă пентру Турчи.
               Деоарече Турчии ау нăвăлит ши ши-ау îнтинс стăпâниреа дела мјазăзи кăтре мјазăноапте, îндатă дупă кучериреа цăришоарелор сâрбешти дела мјазăзи, нăскуте дин дестрăмареа îмпăрăциеј Царулуј Урош, о маре мулциме де Сâрби с'ау рефуђијат кăтре мјазăноапте, ашезâнду-се мај îнтâј îн цăришоареле либере сâрбешти дин ачесте пăрци. Дупă лупта дела Кâмпија Мјерлеј <Косово Поље>, Сâрбии дела мјазăзи с'ау рефуђијат îн цинутуриле дин дреапта Дунăреј, ашезâнду-се принтре Ромâнии Тимочени, — јар дупă префачереа Сâрбиеј îн пашалâк, атâт Сâрбии кâт ши Ромâнии дин цинутуриле Дринеј, Моравеј ши Млавеј ау îнчепут сă се рефуђијезе песте Дунăре ши Сава, ашезâнду-се îн Банат, îн Бачка ши îн Срем. Ређии Унгариеј, ши мај апој îмпăрации Аустриеј, ј-ау примит ку драгă инимă пе тоци ачеја каре фуђеау де рăул Турчилор, деоарече рефуђијации ерау бине-веници пентру а лукра богатул пăмâнт ал Банатулуј, ал Бачкеј ши ал Сремулуј, тотодатă ређии унгури ши îмпăрации аустријачи фăкâнд дин еј апăрăтори ај цăрии îмпотрива Турчилор.
               Булгарии ау îнчепут тот пе тимпул стăпâниреј турчешти сă се муте динспре мјазăзи кăтре Дунăре, мулци динтре еј трекâнд Дунăреа спре а се адăпости îн Цара Ромâнеаскă де рăул Турчилор. Рăскоалеле Булгарилор îмпотрива стăпâнирии турчешти ау фост сприжините де фоарте десе ори де Домнитории Цăрии Ромâнешти, јар мај тâрзиу ши де Руши, ши де ачееа фоарте мулци Булгари с'ау адăпостит ши îн Русија, мај алес îн партеа де мјазăзи а Украјинеј ши а Басарабиеј, стăпâнитă îнтре ании 1812—1917 де Руши.
               Îнаинте де стăпâниреа турчаскă, Тимокул дела Дрина ши пâнă кăтре Мареа Неагрă а фост о ређиуне локујитă де фоарте мулци Ромâни, нумăрул Сâрбилор ши ал Булгарилор а фост пе атунчи фоарте мик, апроапе небăгат îн сеамă фацă де мареле нумăр ал Ромâнилор Тимочени. Îн тимпул стăпâниреј турчешти îнсă, атâт Сâрбии кâт ши Булгарии, с'ау тот рефуђијат


130

кăтре мјазăноапте, астфел кă нумăрул лор а тот крескут фацă де нумăрул Ромâнилор Тимочени, îн унеле цинутури кјар нумăрул нојилор веници девенинд мај маре декâт ал Ромâнилор стăпâнитори де дрепт песте ачесте локури. Îн Мачва ши Шумадија Сâрбии, јар ла рăсăрит де рâул Лом Булгарии, с'ау ашезат îнтр'ун нумăр фоарте маре, Ромâнии дин ачесте цинутури îмпуцинâнду-се îн мăсура îн каре ноји веници с'ау îнмулцит; неîнсемнатул нумăр ал Ромâнилор каре астăзи мај трăјеск прин Мачва, пăстреазă доар аминтиреа кă ачест цинут а фост одатă ромâнеск.
               Îнтре Морава ши Лом Ромâнии îнсă пâнă îн зиуа де астăзи сâнт мај мулци ка Сâрбии ши Булгарии ноу веници, ши ачаста се датореште îн примул рâнд фаптулуј кă Ромâнии динтре челе доуă рâури ау фост îн мај стрâнсе легăтури ку Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре. Тотодатă нумăрул Ромâнилор де ајичи а фост спорит ши де нумероши Ромâни де прин Кâмпија Мјерлеј ши де прин Мачедонија, каре ши еј с'ау рефуђијат кăтре мјазăноапте, ашезâнду-се песте Ромâнии Тимочени.
               Даторитă стрâнселор легăтури але Ромâнилор Тимочени ку Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре, с'а фăкут ку путинцă вениреа ла мјазăзи де Дунăре а унуј дестул де маре нумăр де Ромâни дин Ардеал, прекум ши дин Цара Ромâнеаскă; Ромâнии дин Ардеал с'ау рефуђијат ла фрации лор Тимочени, де рăул рăзбоајелор ши ал дăрилор мари пе каре ле череа стăпâниреа аустријакă, јар Ромâнии дин Цара Ромâнеаскă с'ау рефуђијат тот де рăул дăрилор мари пе каре ле череа стăпâниреа русеаскă де дупă анул 1829. Ромâнии дин Ардеал с'ау ашезат îн партеа де апус а Тимокулуј, јар Ромâнии дин Цара Ромâнеаскă с'ау ашезат îн партеа де рăсăрит; ши унии ши алции с'ау ашезат песте Ромâнии Тимочени, каре îнтре Морава ши Лом ау трăјит îн нумăр маре дела îнчепутул îнчепутурилор. Цинâнду-се сеама кă îнтрег Тимокул а фост суб стăпâнире турчаскă пе тимпул кâнд îн ел с'ау ашезат Ромâнии дин Ардеал ши чеј дин Цара Ромâнеаскă, е ушор де îнцелес кум кă ачешти Ромâни ноу веници ну с'ау ашезат пе ун пăмâнт стрăјин, чи пе ун пăмâнт ромâнеск, стăпâнит ши мунчит де Ромâнии Тимочени, каре суб стăпâниреа турчаскă авеау кинежи ши »жудекăтори« де неам ромâнеск, — ши ачештија пăстрау аминтиреа унеј веки стăпâнири ромâнешти îн ачеле цинутури. Де алтфел, стăпâниреа турчаскă н'а фост о адевăратă стăпâнире, чи мај мулт о »кучерире«, — ши пентру ачееа адевăрации стăпâнитори ај цинутурилор Тимочене ау фост Ромâнии каре ачи с'ау нăскут ши ачи ау трăјит фăрă îнтрерупере. Пе де алтă парте, нумăрул Ромâнилор каре ау венит дин Ардеал ши дин


131

Цара Ромâнеаскă, н'а фост мај маре ка нумăрул Ромâнилор Тимочени трăјитори дела îнчепутул îичепутурилор ла мјазăзи де Дунăре, — ши пентру ачееа Ромâнии Тимочени де астăзи ну се пот сокоти ка »веници« дела мјазăноапте де Дунăре, димпотривă еј фиинд урмашии унеј нумероасе популациуни ромâнешти каре с'а нăскут ши каре а трăјит ан дупă ан, пе пăмâнтул моштенит дела Дачи ши Романи.

               Вениреа ла мјазăзи де Дунăре а Ромâнилор дин Ардеал ши дин Цара Ромâнеаскă îнсеамнă о крештере ши о îнтăрире а нумăрулуј Ромâнилор Тимочени. Îн лупта пентру пăстрареа националитăции лор, Ромâнии Тимочени ау фост ажутаци, атâт де Ромâнии каре ау венит динспре мјазăзи, кâт ши де Ромâнии каре ау венит дела мјазăноапте де Дунăре.  Пентру пăстрареа Тимокулуј ромâнеск, а фост десигур требујитор ка Ромâнилор Тимочени сă ле сарă îн ажутор фрации лор де ачелаш сâнђе, ши мулцăмитă ачестуј ажутор, нумăрул стрăјинилор ноу веници н'а путут сă îнтреакă нумăрул стăпâниторилор де дрепт ај пăмâнтулуј Тимочеан.

Луптеле Ромâнилор Тимочени алăтури де Сâрби
               пентру а скăпа де стăпâниреа турчаскă.

               Даторитă марелуј нумăр де Сâрби веници динспре мјазăзи, кăтре сфâршитул веакулуј ал ХVIII-леа Пашалâкул Белградулуј а ажунс сă фије локујит îн чеа мај маре парте де Сâрби. Шумадија а фост локујитă, îнкă де пе атунчи, апроапе нумај де Сâрби, јар îн Мачва нумăрул Сâрбилор а ажунс сă îнтреакă дестул де мулт нумăрул Ромâнилор. Îн партеа апусеанă а Тимокулуј îнсă, дела Морава ши кăтре рăсăрит пâнă динколо де рâул Пек, адикă пâнă ла Мунци, нумăрул Ромâнилор н'а путут фи îнтрекут де нумăрул Сâрбилор ноу-веници. Ла фел ши îн партеа де рăсăрит а Тимокулуј, Ромâнии ау фост îнтотдеауна чеј мај нумероши локујитори, мај мулци кјар декâт Сâрбии ши Булгарии ла ун лок.
               Кâнд îн анул 1804 Карађорђе а порнит дин Шумадиjа рăскоала îмпотрива jеничерилор неоменоши каре стăпâнеау де сокотеала лор Пашалâкул Белградулуј, Ромâнии дин ачест пашалâк ау луат парте дин тоатă инима ла луптеле пентру скăпареа де суб стăпâниреа јеничерилор асупритори. Îн луптеле ку армателе султанулуј апој, Ромâнии дин партеа апусеанă а Тимокулуј, îн фрунте ку витеазул лор кăпитан Паул, дин Мелница де пе валеа Млавеј, ау фăкут минуни де витежије. Војеводул Паул, дин сатул ромâнеск Мелница, a мурит

[Volcae]

132

алăтури де Стеван Синђелић, îн îнтăритуриле депе мунтеле Чегру, ши дин капетеле витежилор Сâрби ши Ромâни, Турчии ау фăкут »Ћеле Кула« де лâнгă Ниш.
               Ромâнии дин Пашалâкул Видинулуј, каре пе атунћи а фост стăпâнит де Осман Пазвант-Оглу, н'ау трăјит рăу, ши де ачееа н'ау авут пентру че сă се рăскоале. Дупă моартеа луј Пазвант-Оглу îнсă ши локујитории дин Пашалâкул Видинулуј ау фост греу асуприци де јеничерии несупуши султанулуј, ши де ачееа, îнчепâнд ку анул 1807, рăскоала се îнтинде ши îн партеа рăсăритеанă а Тимокулуј.
               Пела сфâршитул лунеј Дечемврије а анулуј 1806, îнтре Турчи ши Руши îнчепусе ун рăзбој, ши Ромâнии дин Тимок, вăзâнд кă алăтури де Руши луптă ши мулци »волинтири« ромâни дин Цара Ромâнеаскă, принтре каре ера ши »поручикул« Тудор Владимиреску, — ау îнцелес кă лупта îмпотрива Турчилор есте о луптă пентру круче, дећи о луптă ла каре ши еј сâнт датори сă ја парте. Рăскулации, ромâни ши сâрби, ажутаци де Руши ши де волунтарии ромâни дин Цара Ромâнеаскă, дупă луптеле дела Штубик ши дела Малајница, скот де суб стăпâннреа турчаскă îнтрег цинутул динтре Мунци ши рâул Тимок, пе каре îнсă ну-л пот цине îн мâниле лор декâт дој ани, деоарече Турчии дин ноу, ку маре мулциме де арматă, реîнчеп луптеле, рекучеринд îнтрег Пашалâкул Видинулуј. Нићи Турчии îнсă н'ау путут мај мулт де ун ан сă цинă îн стăпâниреа лор чееа че ау фост рекучерит, фииндкă армателе русешти дин ноу трек Дунăреа, ши ажутаци де Руши, рăскулации ромâни ши сâрби јау пентру а доуа оарă, дела Турчи, цинутул динтре Мунци ши рâул Тимок. Дар ши де дата ачаста партеа рăсăритеанă а Тимокулуј н'а стат мулт îн мâниле рăскулацилор, деоарече дупă треј ани Турчии се фак јарăш стăпâнитори песте îнтрег Пашалâкул Видинулуј. Тот îн ачел ан, адикă îн анул 1813, Турчии пун дин ноу суб стăпâниреа лор ши Пашалâкул Белградулуј, — îнăбушинд астфел рăскоала Сâрбилор ши Ромâнилор доритори де либертате ши де о ноуă вијацă.
               Ка сă-ши скапе оамении де рăул Турчилор, Карађорђе а ругат пе царул Александру ка сă ле деа Сâрбилор воје сă се ашезе пе пăмâнтул Русиеј. Царул с'а îнвојит, îнсă Аустрија н'а лăсат ка Сâрбии сă треакă песте пăмâнтул еј. Атунчи Карађорђе, îмпреунă ку алте кăпетениј, трек нумај еј îн Аустрија, де ајичи Карађорђе а трекут îн Цара Ромâнеаскă, унде а фост примит ши гăздујит пријетенеште ши дупă кувинцă.
               Есте вредник де аминтит кă алăтури де Хајдук-Вељко, îн луптеле ку Турчии с'ау фăкут куноскуци витежии ромâни Јон Дамјан дин Бор ши Тома дин Гâрљана. Ла фел, чеј мај


133

буни кăпитани ај луј Хајдук-Вељко ау фост Георге ши Лăпăдат дин Подгорац, прекум ши Николае Абраш дин Кобишница, јар тунарии чеј мај буни ау фост Пăтру дин Уровица ши Трăјилă дин Лубница.

               Ромâнии Тимочени с'ау ридикат ла рăскоалă, ну пентру а скăпă де стăпâниреа турчаскă спре а кăдеа суб стăпâниреа сâрбеаскă — аша кум с'а îнтâмплат мај тâрзиу, — чи Ромâнии Тимочени с'ау порнит ла луптă алăтури де Сâрби, пентру ка îмпреунă, ажутâнду-се унии пе алции, сă скапе де суб греауа стăпâнире турчаскă, ши апој îмпреунă сă формезе о царă, суб кâрмујиреа луј Карађорђе. Карађорђе авеа îн ел ши чева сâнђе ромâнеск, астфел кă путеа фи де-о-потривă Домнитор ал Сâрбилор ши ал Ромâнилор Тимочени, ши îн цара пе каре о дореау, Сâрбии ши Ромâнии Тимочени ар фи авут ачелеаш дрептури, — ши дрептури политиче, ши дрептури национале. Фăрă îндојалă кă Ромâнии Тимочени ар фи авут дрептул де а авеа бисеричи ши школи ромâнешти, прекум ши дрептул де а авеа кинежи, жудекăтори <начелничи> ши алци дрегăтори де неамул лор; мај мулт îнкă, Ромâнии Тимочени, îн цара пентру каре ши-ау вăрсат сâнђеле, ар фи авут ши дрептул де а авеа оамени де неамул лор ла кâрмујиреа цăрии, прекум ши ла тоате локуриле де сус дела кондучере.

Кăдереа îнтрегулуј цинут динтре Морава
ши Тимок суб стăпâниреа сâрбеаскă.

               Дупă îнăбуширеа рăскоалеј порнитă де Карађорђе, Сâрбии ши Ромâнии ау авут де суферит о ши мај греа асуприре дин партеа Турчилор. Мај алес дупă о алтă рăскоалă, дин 1814, вијаца крештинилор дин Пашалâкул Белградулуј а девенит ку тотул несигурă, Турчии оморîнд пе виноваци ши невиноваци фăрă нићио жудекатă.
               Стăпâниреа турчаскă реа ши неоменоасă ј-а îмпинс пе асуприци ла о ноуă рăскоалă, каре а избукнит îн анул 1815, суб кондучереа луј Милош Обреновић. Рăскоала а îнчепут îн Шумадија, ши ла фел ка ши Карађорђе, Милош Обреновић ну с'а ридикат îмпотрива Султанулуј, чи нумај îмпотрива Пашеј дела Белград.
               Ши де дата ачаста рăскулацилор крештини ле-а венит îн ажутор православника Русије, каре авеа дрептул де а се îнгрижи де вијаца крештинилор дин Пенинсула Балканикă, ши пентру ачееа а черут дела Турчи ка рăскулацилор сă ле деа


134

дрептури, — кум де астфел Турчии с'ау îндаторат прин пачеа îнкеjатă îн анул 1812. Пентру а ну ажунђе ла ун ноу рăзбоj ку Рушии, Суптанул а аскултат ругăминциле рăскулацилор, пунâнд ун алт пашă песте Пашалâкул Белградулуј, ши дâнд воје ка супушии крештини дин ачест пашалâк сă ајбе кнежи де неамул лор. Милош а фост нумит мај маре песте тоци кнежии, ши дупă дрептуриле пе каре ле-а кăпăтат дела Султан, »кнезул« Милош а фост ун ом де легăтурă îнтре Турчи ши крештини, дећи ун оарекаре функционар турческ, супус Пашеј Белградулуј.
               Тимп де чинчиспрезеће ани Сâрбија а фост ун пашалâк  ка орикаре алтул. Îн анул 1830 îнсă, îн урма îнфрâнђерии Турчилор де кăтре Руши, Сâрбија девине »кнежевинă« аскултăтоаре де Турчи. Кнезул Милош, дела стареа де функционар турческ, акум с'а ридикат ла рангул де Домнитор вазал Турчилор, аша кум îн ачеа време ау фост ши Домнитории Цăрии Ромâнешти ши ај Молдовеј. Пентру кâштигареа рангулуј де »кнежевинă«, пелâнгă ажуторул Рушилор, Кнезул Милош а дат Султанулуј, Марелул Везир ши челорлалтор мăрими турчешти богате плокоане ши ненумăрате пунђи де галбени, пе каре ле-а фăкут, де алтфел, дин труда Сâрбилор ши а Ромâнилор трăјитори îн Пашалâкул Белградулуј.

               Îн анул 1832 Турчија се гăсеа îнтр'о греа луптă ку Домниторул Еђиптупуј, каре воја сă скапе де аскултареа фацă де Султан. Кнезул Милош а сокотит ка бине-венитă ачастă ловитурă îмпотрива Турчилор, ши де ачееа се фолосеште де непутинца Турчиеј пентру а алипи ла Сâрбија ши партеа де рăсăрит а цинутулуј Тимочеан.
               Кăтре сфâршитул анулуј 1832, Кнезул Милош тримете îн цинутуриле пе каре воја сă ле алипеаскă ла Сâрбија, оамени де ај сăј каре сă îндемне лумеа ла рăскоалă îмпотрива стăпâниреј турчешти, ши деоарече лумеа ера дестул де немулцумитă ши асупритă, рăскоала избукнеште. Паша дела Видин н'а авут арматă дестулă ка сă поатă îнăбуши рăскоала, ши де ачееа, îн анул 1833, крештинии рăскулаци îј бат ши-ј алунгă пе Турчи ла рăсăрит де рâул Тимок.
               Рушии ле-ау фост ши де дата ачаста де маре ажутор Сâрбилор ши Ромâнилор доритори де либертате, ши де теама унуј рăзбој ку Рушии, Султанул ши мареле Везир ау фост невојици сă примеаскă алипиреа пăрции рăсăритене а цинутулуј Тимочеан, — рâул Тимок девенинд, îн анул 1833, граница де рăсăрит а Сâрбиеј.
               Мăринду-се ка îнтиндере, Сâрбија тотодатă а девенит мај пуцин атâрнăтоаре ши аскултăтоаре фацă де Турчи, деоа-


135

рече дупă анул 1833 Турчии н'ау мај путут фи стăпâнитори де мари мошиј îн Сâрбија, пăмâнтул дâнду-се сăтенилор ка сă-л мунчаскă ши сă-л стăпâнеаскă.

               Атâт Карађорђе, кâт ши кнезул Милош, ау врут ку ориче прец сă девинă стăпâнитори песте цинутул дела рăсăрит де Мунци пâнă ла рâул Тимок, адикă песте Кеја <Клуч>, Тимокул Негру <Црна Река> ши Марђинеа <Крајина>, фииндкă ну мај стăпâнинд ачесте ређиуни, Сâрбија а путут кăпăта легăтурă ку цăриле ромâнешти, ши прин ачестеа ку Русија. Пâнă ла анул 1833, Сâрбија нићиодатă н'а стăпâнит партеа рăсăритеанă а Тимокулуј, ши даторитă ачестуј фапт, Сâрбија нићиодатă ну с'а îнвечинат ку Цара Ромâнеаскă îнаинте де анул 1833. Дин веакул ал XVIII-леа цăриле ромâнешти, адикă Молдова ши Мунтенија, ау кăзут суб о путерникă îнрâурире а Рушилор, ши ачастă îнрâурире ши мај мулт с'а мăрит îн прима жумăтате а веакулуј ал XIX-леа, дећи токмај кâнд а îнчепут сă реîнвијезе Сâр-бија, îн анул 1804 суб Карађорђе, јар îн ании 1815 ши 1833 суб Кнезул Милош. Фăрă сприжинул дипломатик ши фăрă ажуторул милитар дат де Русија, Сâрбија нићиодатă н-ар фи путут реîнвија, мај бине декâт оричине, лукрул ачеста л-а штиут Кнезул Милош, ши пентру а ажунђе îн легăтурă ку Русија, цинутуриле Кеја, Марђинеа ши Тимокул Негру ау требујит сă фије стăпâните ори де Цара Ромâнеаскă, ори де Сâрбија,— де Турчи îнсă нићидекум ну. Даторитă легăтурилор де сâнђе, дар мај алес даторитă доринцелор де стăпâнире але царилор руши, ну Ромâнии, чи Сâрбии ау фост ажутаци сă пунă стăпâнире пе цинутул ромâнеск динтре Мунци ши рâул Тимок.
               Пе кâнд делегации сâрби се гăсеау ла Истамбул <Цариград> пентру ка сă роађе пе амбасадорул рус спре а интервени ла Мареле Везир ши ла Султан пентру алипиреа ла Сâрбија а пăрции рăсăритене дин ређиунеа Тимочеанă, Кнезул Милош ле-а тримес о скрисоаре спре а адуче аминте амбасадорулуј рус кă îн че привеште »Крајина«, »Пентру легăтуриле ноастре <але Сâрбилор> ку Русија, еа не есте тот аша де требујитоаре ка ши пâнеа вијецеј«. Îн афарă де ачест фолос, партеа рăсăритеанă а цинутулуј Тимочеан а îнсемнат пентру Сâрбија ши о ређиуне плинă де богăциј субпăмâнтене, ши тотодатă о ређиуне ку мулт пăмâнт родитор.

               Ромâнии Тимочени ау фост букуроши сă скапе де стăпâниреа турчаскă, ши пентру елиберареа лор ау луат парте дин тоатă инима ла луптеле îмпотрива Турчилор. Îн мареле сат


136

ромâнеск Кобишница де лâнгă Неготин, Ромâнии дин сателе îнвечинате с'ау стрâнс ку тоции суб команда Кобишничеанулуј Милош, ши де ачи ау порнит спре Неготин, луâнд ла фугă пе Турчии каре се пуртасерă неоменеште ку лумеа дин ачеле пăрци. Греул луптелор дела Зăјчери ши дин пăрциле Тимокулуј Негру јарăш Ромâнии Тимочени л-ау пуртат, деоарече еј ау фост локујитории чеј мај нумероши îн ачесте цинутури. Îн пăрциле Моравеј, але Млавеј ши але Пекулуј, Ромâнии ау луптат умăр ла умăр ку Сâрбии, деоарече ши унии ши алции, фиинд крештини, ау фост îнфрăцици де грелеле суферинце причинујите де мохамедании Турчи. Ши унии ши алции дореау либертатеа, ши деоарече трăјау аместекаци ши îн стрâнсă пријетеније, атâт Сâрбии кâт ши Ромâнии Тимочени дореау сă трăјаскă îнтр'о ачееаш царă, îн каре ку тоции сă ајбе ачелеаш дрептури, ши мај алес сă ајбе тоате дрептуриле национале ши политиче.

Вијаца Ромâнилор Тимочени суб стăпâниреа
сâрбеаскă, дупă ании 1815 ши 1833.

               Елиберареа цинутулуј ромâнеск динтре Морава ши Тимок де суб стăпâниреа турчаскă а îмбукурат ну нумај пе Ромâнии Тимочени, чи ши пе Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре. Îндатă дупă ашезареа стăпâниреј сâрбешти, дећи îн анул 1833, Кнезул Милош а кăутат сă кâштиђе колоништи дин Цара Ромâнеаскă, пентру ка сă-ши мăреаскă нумăрул локујиторилор îн Сâрбија, ши тотодатă пентру ка сă ашезе кâт мај мулци мунчитори де пăмâнт îн локуриле унде популација с'а рăрит дин кауза неоменоасеј стăпâнири а Турчилор, ори дин кауза луптелор греле пе каре ле-ау дат рăскулации крештини. Чеј каре ерау фуђици îн Цара Ромâнеаскă де рăул Турчилор, дупă гăтареа луптелор де елибераре ау фост лăсаци ка сă се реîнтоаркă ла мошија ши ла авереа лор, ши îн ачелаш тимп авеау воје сă се ашезе пе пăмâнтул елиберат де суб Турчи ши ачеј Ромâни каре трăјау îн Цара Ромâнеаскă, дар авеау пăмâнтури ши виј ши îн партеа дреаптă а Дунăреј. Ромâни дин Цара Ромâнеаскă н'ау, венит чине штије кâт де мулци, деоарече дупă анул 1833 ну с'а îнфиинцат нићиун сат ромâнеск ноу ла мјазăзи де Дунăре; чеа мај маре мутаре де Ромâни дела мјазăноапте ла мјазăзи де Дунăре с'а петрекут токмај îн анул 1833 кâнд Ромâнии дин Островул Маре с'ау ашезат пе малул дрепт ал Дунăреј, унде авеау локури де арат ши виј, ши унде ау îнфиинцат ун ноу сат, кăруја Кнезул Милош ј-а дат нумеле де »Михајловац«, дупă нумеле челуј де ал дојилеа фечор ал сăу. Ромâни


137

мулци дин Цара Ромâнеаскă с'ау мај ашезат апој нумај îн Текија, јар îн челелалте сате с'ау ашезат нумај врео кâцива, ори поате нићиунул. Фацă де нумăрул Ромâнилор Тимочени каре ла мјазăзи де Дунăре с'ау нăскут ши аколо ау трăјит дела îнчепутул îнчепутурилор, нумăрул Ромâнилор ноу веници а фост мик ши небăгат îн сеамă.

           Букурија Ромâнилор Тимочени фииндкă с'ау скăпат де суб стăпâниреа турчаскă н'а цинут îнсă мулт, деоарече кјар атунчи îн анул 1833 Ромâнии н'ау мај авут дрептул де а авеа »жудекăтори« (начелничи) де неамул лор, аша кум ау авут суб стăпâниреа Турчилор. Кнезул Милош а пус ка дрегăтори ши кâрмујитори нумај пе Сâрби, оамени де ај луј ши астфел песте Ромâнии Тимочени с'а ашезат о стăпâнире стрăјинă, пе каре еј н'ау дорит-о. Ла фел, îн анул 1833 митрополија сâрбеаскă девенинд де сине стăтăтоаре, îнчетул ку îнчетул, фăрă ка преа мулт сă се бађе сеама, îн сателе ромâнешти ау îнчепут сă се тримеатă попи ши даскăли сâрби, астфел кă служба бисеричаскă а îнчепут а се фаче îн славонеште, јар îн шкоалă копији ау îнчепут сă îнвеце îн сâрбеште. Ромâнии Тимочени ау îнцелес кă либертатеа лор а фост нумај ун вис фрумос, ши фииндкă ау вăзут кă сâнђеле пе каре л-ау вăрсат, — мај îнтâј îн рăскоала кондусă де Карађорђе, јар апој îн рăскоала кондусă де Кнезул Милош, — ле-а адус о ши мај маре ненорочире, с'ау лăпăдат де бисерикă ши ау урîт шкоала, кјар ши пâнă îн зиуа де астăзи, Ромâнии Тимочени ну симт нићио атрађере кăтре бисерика îн каре нимик ну îнцелег, јар шкоала нићи ну ле-а фост ши нићи акум ну ле есте драгă, мај букуроши фиинд сă-ши тримеатă копији ку ојиле, декâт сă-ј тримеатă ла казнă. Фолосул унеј шкоале стрăјине ну-л вăд, деоарече копији ујтă îнтр'ун ан де зиле тот чееа че ау îнвăцат îн чинчи ани. Кâт деспре стăпâнире, есте дестул нумај сă се аминтеаскă кум кă амăрîцилор Ромâни Тимочени ну ли се дă воје нићи сă спунă кă сâнт »Ромâни«, требујинд сă спунă кă сâнт »Власи«, дећи ун фел де Сâрби каре ворбеск »влашки«. Пентру а-ј фаче ши пе Ромâни сă креадă кă еј ар фи »Сâрби«, бисерика, шкоала ши стăпâниреа ау сâрбизат атâт нумеле де ботез, кâт ши пе чел де фамилије. Попии пун нумеле де ботез пе каре еј îл вреау, ну пе каре îл вреа нашул, ши пентру ка тоате нумеле сă фије нумај сâрбешти, Влăдика дин партеа рăсăритеанă а Тимокулуј а дат ун ордин, № 765, дин 18 Аугуст 1876, пентру ка попии сă ну кутезе а да алт нуме де ботез îн афарă де челе скрисе пе о листă пе каре требује сă о ајбе фијекаре бисерикă ши фијекаре попă. Шкоала ши стăпâниреа пе де алтă парте ау сâрбизат нумеле де фамилије, пунâнд дупă нумеле ромâ-


138

неск сфâршитул îн »ић«, прекум  Мустецић, Фусуљевић, Чирешановић, Варзановић, Бабић, Станчуловић, Барбуловић, — дар ши Балћанић, Баланесковић ши кјар Бибесковић.
           Спре а се штерђе ориче аминтире де вијацă ромâнеаскă, кăрциле бисеричешти ромâнешти ау фост тоате адунате ши депусе ла Библиотека Националă дин Белград, јар о парте дин еле ау фост кјар арсе; îн бисеричи ау мај рăмас скрисе îн ромâнеште нумај кăрциле де нăскуци ши де морци, ши дин ачестеа се поате кјар ши астăзи ведеа кă мулци динтре бăтрâнии ноштри с'ау ботеzат îнкă пе времеа кâнд îн бисерика дин сат служба с'а фăкут îн лимба ромâнеаскă.

           Ку тоате кă суб стăпâниреа сâрбеаскă Ромâнии Тимочени ау фост мај рăу асуприци декâт суб стăпâниреа турчаскă, тотуш еј ау фост ши ау рăмас îнтотдеауна оамени супуши ши аскултăтори. Ау луптат ку бăрбăције îн тоате рăзбоајеле пе каре апој Сâрбија ле-а авут, ши ау крезут îнтотдеауна кă стăпâниреа, вăзâнд пуртареа лор, ле ва да ши лор, Ромâнилор, дрептул де а трăји о вијацă оменеаскă.
           Даторитă фаптулуј кă дупă анул 1833 Ромâнии н'ау мај путут трече неîмпједекаци Дунăреа дела унии ла алции, Ромâнии Тимочени ау пјердут легăтура ку фрации лор дин Ромâнија, ши липсици фиинд де бисерикă ши де шкоалă ромâнеаскă, îн ворбиреа Ромâнилор Тимочени с'ау стрекурат дестуле ворбе сâрбешти. Тотуш мај сâнт îнкă оамени, ши мај алес мујери бăтрâне, каре ворбеск »курат ромâнеште«, адикă фăрă ворбеле сâрбешти бăгате îн лимбă де врео кâцива ани. Де алтфел пуцине ворбе сâрбешти сâнт пе каре Ромâнии Тимочени ну ле штиу кум се зик пе ромâнеште, ши ачесте ворбе сâнт токмај ачелеа каре се пот îнвăца îн шкоалă, îн арматă, ши мај алес îн требуриле ку стăпâниреа, — кум сâнт: порез, табулација, срески суд, окружни суд, пресуда, решење, молба, војска, пук, командир, наредник, оруже, обука, осуство реквизиција, мобилизација, окупација, офенсива, пакт, — ши алтеле де фелул ачестора. Цинâнду-се сеама кă Ромâнии Тимочени сâнт сингурии îн Еуропа каре ну ау бисерикă ши шкоалă îн лимба лор, — кјар ши Цигании ау авут школи îн лимба лор, — ну е де мираре кă îн ворбиреа лор сâнт атâтеа ворбе сâрбешти; димпотривă, Ромâнии Тимочени сâнт вредничи де тоатă лауда фииндкă ши-ау пăстрат неамул, адикă сâнђеле ши лимба, ку тоате кă стăпâниреа а фост стрăјинă, бисеричиле ши школиле îн лимбă стрăјинă, ши ку тоате кă фрации дин Ромâнија н'ау авут нићиодатă путинца сă-ј ажуте ку чева.


139

Кăдереа цинутулуј дела рăсăрит де Тимок
суб стăпâниреа булгăреаскă.

           Îн анул 1877 Рушии ау порнит ку рăзбој îмпотрива Турчилор, спре а вени îн ажуторул рăскулацилор Сâрби дин Босна ши Херцеговина. Ла îнчепутул луптелор Рушии ј-ау бăтут пе Турчи, îнсă дупă пуцине зиле, ла Плевна ши îн Мунции Балкани, Рушии ау фост бăтуци. Мај алес ла Плевна Рушии ау фост »здробици«, ши де теама де а ну фи ку тотул нимичици, Принцул Николае, командантул тутурор армателор русешти, чере принтр'о телеграмă ка Домниторул Цăрии-Ромâнешти сă треакă нумајдекâт Дунăреа, пентру ка армателе ромâнешти сă ле винă îн ажутор Рушилор. Îн тимп че армателе русешти ау фост песте тот бăтуте, бравии Ромâни ау кучерит уна дупă алта челе мај де сеамă îнтăритури, прекум Гривица, Плевна, Рахова ши Смâрдан. Турчии ау фост бăтуци îн ачест рăзбој, ши прин пачеа каре с'а îнкејат, îн анул 1878, îн Сан-Стефано, Рушии ау îнфиинцат о маре Булгарије, дела Дунăре ши пâнă ла Мареа Еђеје. Прин хотăрîриле Конгресулуј дела Берлин, тот îн 1878, мареа Булгарије а фост îмпăрцитă îн доуă : îнтре Дунăре ши Мунции Балкани с'а фăкут »Кнежевина Блгарска«, јар ла мјазăзи де Мунции Балкани с'а фăкут Румелија Рăсăритеанă.
           Дупă патрузећи ши чинчи де ани дела кăдереа цинутулуј динтре Мунци ши рâул Тимок суб стăпâниреа сâрбеаскă, îн анул 1878 дећи, партеа цинутулуј Тимочеан дела рăсăрит де рâул Тимок каде суб стăпâниреа булгăреаскă.
           Ромâнии Тимочени ла îнчепут н'ау дус-о рăу суб стăпâниреа булгăреаскă, поате даторитă фаптулуј кă Булгарии се симцеау îндатораци ку пуртаре фрумоасă фацă де Цара Ромâнеаскă, каре ши-а тримес армателе ла Плевна ка сă-ј скапе пе Булгари де греауа стăпâнире турчаскă. Пе де алтă парте, Булгари путеау ши сă се теамă ка ну кумва асупринд пе Ромâнии Тимочени, Цара Ромâнеаскă сă девинă немулцумитă, ши атунчи сă кауте ка сă алипеаскă цинутул Видинулуј, дела Тимок пâнă ла Лом, — кум де алтфел Цара Ромâнеаскă војисе сă факă лукрул ачеста îн анул 1878, одатă ку кучериреа дела Турчи а Видинулуј.
           Мај апој îнсă, îнчетул ку îнчетул ши Булгарии ау îнчепут а-ј асупри пе Ромâнии Тимочени, кăлкâнду-ле дрептул де а авеа ши мај департе »жудекăтори« <начелничи> де неам ромâнеск, тотодатă тримицâнд попи ши даскăли булгари îн сателе ромâнешти. Тотуш Булгарии ау мај лăсат ка îн бисеричи служба сă се факă îн ромâнеште пâнă îн анул 1913, ши кјар îн унеле


140

пăрци пâнă îн анул 1918. Астăзи îнсă атâт школиле кâт ши бисеричиле сâнт тоате булгаризате, афарă де бисерика ши де гимназија дела Софија, каре îнкă мај сâнт ромâнешти. Ромâнии Тимочени дин Булгарија ау тотуш путинца дећи ка сă îнвеце карте ромâнеаскă, ши дупă че гатă гимназија, школарии мај тоци трек îн Цара Ромâнеаскă, пентру а îнвăца университатеа ла Букурешти, сау îн алте ораше ромâнешти.
           Îнтокмај ка ши чеј дин Сâрбија, Ромâнии Тимочени дин Булгарија ши-ау пăстрат атâт лимба кâт ши сâнђеле курат. Неîнсемнатул нумăр де ворбе булгăрешти каре с'ау вâрîт îн лимба лор, се датореште тот липсеј де бисеричи ши де школи ромâнешти, ши тотодатă îнтрерупереј легăтурилор ку Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре. Тотуш, ши пâнă îн зиуа де астăзи, Ромâнии Тимочени дин Булгарија сâнт буни Ромâни, пăстрăтори ај крединцелор ши датинелор примите ка моштенире дела стрăмоши.
           Пентру стăпâнитории булгари, ка ши пентру чеј сâрби, ну есте нићидекâт спре лаудă сă цинă пе Ромâнии Тимочени фăрă челе мај сфинте дрептури национале, ачелеа де а авеа бисерикă ши шкоалă îн лимба лор ромâнеаскă, — аша прекум ау авут ши îнкă ши астăзи ау Булгарии ши Сâрбии каре трăјеск îн Ромâниjа. Мăриреа ши прецул унуј попор ну се жудекă дупă мăсура îн каре ел асупреште пе алте неамури; асуприреа есте чева барбар. Прецул попоарелор се жудекă дупă култура пе каре ау нăскут-о, ши дупă чивилизација пâнă ла каре с'ау ридикат. Ори, ун попор каре вреа сă асупреаскă пе алтул, нићиодатă ну ва кутеза сă се апропије де културă ши де чивилизације, деоарече вешник îј ва фи теамă кă чеј асуприци се вор дештепта ши îши вор чере дрептуриле национале.

*                      *

*

Мăнăстири зидите де Домнитории дин Цара
Ромâнеаскă пентру Ромâнии Тимочени.

           Îнтре Ромâнии дела мјазăноапте ши чеј дела мјазăзи де Дунăре ау фост îнтотдеауна стрâнсе легăтури де тот фелул. Нумај дела кăдереа Ромâнилор Тимочени суб стăпâниреа сâрбеаскă ши чеа булгăреаскă, адикă де дупă ании 1815, 1833 ши 1878, легăтуриле динтре Ромâнии де о парте ши де чеалăлалтă а Дунăреј ау слăбит, ори кă ау фост де тот îмпједекате де кăтре стăпâниреа сâрбеаскă ши де чеа булгăреаскă.


141

           Даторитă стрâнселор легăтури, дин времуриле мај веки, динтре Ромâниии дин Тимок ку чеј дин Цара Ромâнеаскă, Домнитории ромâни де мулте ори ау зидит бисеричи ши мăнăстири пе пăмâнтул цинутулуј Тимочеан, ридикате пентру требујинцеле суфлетешти але локујиторилор ромâни дин ачесте пăрци. Челе мај мулте динтре ачесте бисеричи ши мăнăстири н'ау мај фост îнгрижите ши рефăкуте, астфел кă астăзи се вăд нумај ка зидури дăрâмате, рăмасе пентру ка сă пăстрезе аминтиреа драгостеј Домниторилор дин Цара Ромâнеаскă фацă де Ромâнии Тимочени.
           Îнкă де пе тимпул кâнд ређиунеа Тимочеанă ера купринсă суб стăпâниреа Цăрии Видинулуј, Домниторул Цăрии Ромâнешти Раду I <1377—1384> ридикă îн дреапта Дунăреј о фрумоасă мăнăстире, нумитă »Мăнăстирица«, дин цинутул Кеја <Кључ>. Пâнă îн веакул ал XIX-леа с'а мај путут ведеа скрис пе зидул ачестеј мăнăстири нумеле Домниторулуј ромâн каре а зидит дин бании сăј ачест локаш сфâнт пентру Ромâнии Тимочени.
           Фиул луј Раду I, адикă Домниторул Мирчеа чел Бăтрâн <1386—1418>, а зидит мăнăстиреа Вратна <Вракна> ла анул 1415, ши ачастă мăнăстире а фост апој îн мај мулте рâндури рефăкутă ши реîноjитă, астфел кă пâнă астăзи е îн старе бунă.
           Îн тимпул стăпâниреј турчешти песте ређиунеа Тимочеанă, грижа Домниторилор ромâни пентру суфлетеле Ромâнилор Тимочени ши мај мулт а крескут. Домниторул Раду чел Маре <1496—1508> а ридикат îн цинутул Тимокулуј Негру <Црна Река> о мулциме де бисеричи ши мăнăстири, каре фииндкă н'ау фост îнгрижите ши реîнојите, астăзи се вăд доар ка рујине ку зидуриле мâнкате де плој ши де време. Îн рујинеле бисеричеј дин Лăпушна <Лопушња> с'а гăсит скрис кă ачастă бисерикă а фост зидитă îн анул 1501 де кăтре »Јоан Радул Војевод«, каре а мај зидит ши мăнăстириле дин Пăтруша ши чеа дин Лукова. Фиул Домниторулуј Раду чел Маре, Ђорђе Јовановић, а зидит бисерика дин Крепичевац.
           Домниторул Михај-Витеазул <1593—1601> ну се штије дакă а зидит врео бисерикă сау мăнăстире îн дреапта Дунăреј, се штије îнсă кă »а îмпăрцит сателор де ајичи даскăли ши попи« ромâни, пентру мичиле шкоале ши бисеричиле Ромâнилор Тимочени.
           Домниторул Матеј Басараб <1632—1654> а зидит десигур мулте бисеричи ши мăнăстири ши îн дреапта Дунăреј, а кăрор урме îнсă ну се мај пăстреазă. Мај мулт îнкă, Домниторул ромâн а ажутат ку бани ши мăнăстириле сâрбешти, прекум е мăнăстиреа Студеница, кăрăја ј-а дат »шасе миј аспри« прин хрисовул дин 14 Мартије 1644, скрис îн славонеште, îн ора-

[Volcae]

142

шул Тâрговиште. Тот мăнăстиреј Студеница ј-а дат ажутор бани Домниторул Григоре I Гика <1661—1665> прин хрисовул дин 19 Априлије 1662, скрис îн Букурешти, — ши тот ачестеј мăнăстири ј-а дат ажутор де бани Домниторул Штефан Кантакузино <1714—1716>, прин хрисовул скрис îн ромâнеште ши дат îн Тâрговиште ла 9 Јануарије 1715.

           Легăтуриле бисеричешти динтре Ромâнии Тимочени ку чеј дин Цара Ромâнеаскă ау фост аша де стрâнсе, îнкâт пе времеа стăпâниреј турчешти Ромâнии Тимочени ау фост суб аскултареа бисеричаскă а епископулуј дела Рâмник, дин Цара Ромâнеаскă. Кăрциле бисеричешти, îн тоате сателе ромâнешти дин Тимок, ау фост скрисе îн ромâнеште, попии ши даскăлии ау фост ромâни, служба бисеричаскă с'а фăкут îн ромâнеште, јер чине а врут сă îнвеце а чити ши а скрије, нумај ромâнеште а путут сă îнвеце.

Преоци ромâни îн сателе дин Тимок.

           Турчии н'ау îмпједекат нићиун неам крештин супус лор де а авеа бисеричи, ши де ачееа, суб стăпâниреа турчаскă, Ромâнии Тимочени ау авут дрептул де а се руга луј Думнезеу îн лимба мумеј лор. Îн бисеричиле дин сателе ромâнешти служба се фăчеа îн ромâнеште, ши îн мулте кăрци, кјар сâрбешти, се пăстреазă нумеле челор мај де сеамă преоци ромâни, динтре каре унии ерау веници дин Цара Ромâнеаскă, јар чеј мај мулци ерау нăскуци îн Тимок.
           Îн Мајдан-Пек, пела анул 1734, а фост преот попа Шербан, »каре сâрбеште нићикâт ну штије, дар а чити îн ромâнеште штије бине«.
           Îн Нересница, Дубока ши Волуја, тот пела 1734, а фост преот попа Павел, »каре сâрбеште читеште пуцин, јар ромâнеште штије бине«.
           Îн Пожаревац, пела анул 1733, а фост преот Штефан Араниту<овић>, каре ера ромâн венит дин Цара Ромâнеаскă.
           Пела анул 1823 Кнезул Милош а кемат ла Белград пе »Влахул Страхин« пентру ка сă-л факă попă песте Звижд.
           Îн Рудна Глава, пела анул 1734, а фост преот ромâнул Крезој, каре ну штија сâрбеште.
           Îн Зăјчери, îнтре ании 1780—1790, а фост преот попа Барбу, »каре венисе дин Цара Ромâнеаскă«.
           Преотул дин Злот, Јон Гуран, тот де пела сфâршитул веакулуј  XVIII-леа, ну штија нићидекâт сâрбеште.


143

           Îн Бâрза Паланка, пела 1839, а фост преот Јон Владу, каре ворбеа нумај ромâнеште, кăћи сâрбеште ну штија.
           Îн Кобишница, îнтре ании 1834—1873, а фост преот попа Јефтимије, каре а адус фоарте мулте кăрци дин Цара Ромâнеаскă ши пе мулци ј-а îнвăцат сă читеаскă ши сă скрије ромâнеште.
           Îн Неготин, дупă анул 1833, ау мај фост мултă време преоци ромâни, ка попа Раду ши попа Константин. Амâндој ачештија ау фост апој преоци ши îн Букопча.
           Îн Букопча ау мај фост преоци попа Матеј, îнтре ании 1837—1847, ши Јон Неделку<овић> îнтре ании 1837—1855. Амâндој ау фост ромâни ши ау фăкут служба îн ромâнеште.
           Îн Ђеанова <Душановац> а фост преот ромâн Јон Анастасије<вић>, пâнă ла анул 1854. Дупă ачеста ау урмат попа Раду, попа Георге Николаје<вић> ши попа Димитрије; ачеста дин урмă а фост преот îнтре ании 1837—1869.
           Îн Радујевăц ау фост преоци ромâни Тудор Петру<овић>, јар пела анул 1837 а фост Јефтимије Стојан, каре авеа ши о шкоалă îн каре îј îнвăца пе копиј ромâнеште.
           Îн Мокрани ау фост мултă време нумај преоци ромâни, ка: попа Драгоје, попа Кăлин, попа Константин, попа Дину, попа Јон ши попа Јефтимије; попа Јон а фост преот пела анул 1851.
           Îн Сâрбовлаш ау фост преоци попа Јефтимије, пела анул 1837, ши апој попа Пăтру Јован, амâндој ау фост ромâни ши ау фăкут îн бисерикă слуба îн ромâнеште.
           Îн Јабуковăц, пела анул 1834 а фост преот попа Симион, венит дин Цара Ромâнеаскă, ши каре ну штија сâрбеште.
           Îн Каменица Микă а фост преот попа Кăлин, каре а мурит îн анул 1738; тот ајичи апој а мај фост ши попа Ангел Дâлбочану.
           Îн Уровица а фост преот попа Симион.
           Îн Слатина ау фост преоци Лазăр Лăпăдат ши Јон Гăмаду.
           Îн Подвâршка а фост преот попа Георге.
           Îн Текија, пела 1736, а фост преот Марку Радул<овић>, јар мај апој а фост попа Трăјилă. Îн бисерика дин Текија с'а фăкут служба îн ромâнеште пâнă ла анул 1875, ши чел дин урмă преот ромâн а фост попа Думитру Дунгерју. Ромâнии дин Текија, ла 10 Јануарије 1837 ау скрис îн ромâнеште о ругаре пе каре ау тримес-о Кнезулуј Милош, пентру ка Домниторул Сâрбиеј сă-ј ажуте ку бани спре а-ши путеа ридика о бисерикă. Кнезул Милош ле-а дат бани, ши ле-а рăспунс принтр'о скрисоаре тот îн лимба ромâнеаскă скрисă.


144

           Îн Кладова ши îн Корбова а фост преот Пăтру Димитрије<вић>, каре ера венит дин Цара Ромâнеаскă.
           Îн Грабовица а фост преот ромâн попа Лăпăдат.
           Îн Сип а фост преот Марку Радул<овић>, де наштере дин Цара Ромâнеаскă, венит дела Текија.
           Îн мăнăстиреа Вратна, пела анул 1826, а фост егумен »попа« Јоаникије, венит дин Цара Ромâнеаскă, ши каре се аскулта пентру служба бисеричаскă де кăрциле ромâнешти але мăнăстиреј.
           Îн мăнăстиреа Сфâнтул Манасије, пела 1824, служба се фăчеа îн ромâнеште, ши пе лâнгă мăнăстире ау фост îнфиинцате мај мулте школи, îн каре кăлугăрии ромâни îнвăцау пе копиј сă читеаскă ши сă скрије ромâнеште.
           Îн Исăкова Маре ши Микă, îнтре ании 1837—1860, а фост преот попа Раду, каре фăчеа служба îн ромâнеште.
           Îн Брегова мултă време ау фост нумај преоци ромâни, ка: попа Гицă, попа Радосав, попа Јон, попа Никă, попа Станку, попа Константин, попа Стан, попа Ристеа, попа Митру, попа Испас ши алции. Попа Стан а фост преот ши îн Брăдет ши Диј <Видин>. Ла фел попа Ристеа а фост ши преот îн Диј.
           Ромâнии дин Диј, îн 1884, сингури ши-ау фăкут о бисерикă, îн каре служба с'а фăкут мултă време îн ромâнеште.
           Îн Брегова а фост ун даскăл, Јон Чолаку, каре îнвăцасе карте ши прин Ђерманија, јар îн пăрциле Бољевăцулуј даскăлул Пăтру Павел<овић> îнкă ши пела анул 1864 îј îнвăца пе копиј карте ромâнеаскă îн шкоалă.

           Дупă анул 1836, кâнд ла Белград с'а фăкут о шкоалă де преоци, îн сателе ромâнешти ау îнчепут сă винă преоци сâрби, каре ау îнчепут îн бисерикă сă факă служба îн лимба славонă. Тотодатă îн сателе ромâнешти ау îнчепут сă се факă школи, îн каре ау îнтрат даскăли сâрби, ши каре пе копиј ј-ау оприт сă мај ворбеаскă ромâнеште, îнвăцâнду-ј сă читеаскă ши сă скрије îн сâрбеште.
           Ромâнии Тимочени дин Булгарија ау îнчепут сă фије пригоници дупă анул 1878, стăпâниреа тримицâнд ши îн сателе ромâнешти преоци ши даскăли булгари. Тотуш îн кâтева сате ромâнешти служба îн бисеричи с'а фăкут îн ромâнеште пâнă îн анул 1918, јар пуцинеле кăрци бисеричешти скрисе îн ромâнеште с'ау адунат, пâнă ла чеа дин урмă, îн анул 1934. Астăзи нумај îн Софија мај есте шкоалă ши бисерикă ромâнеаскă.


145

Урме де нумири веки îн ређиунеа Тимочеанă.

           Атâт суб стăпâниреа Дачилор, кâт ши суб стăпâниреа Романилор, ређиунеа Тимочеанă а фост пресăратă ку ненумăрате сате, ораше ши îнтăритури милитаре, ши урмеле мултора динтре ачестеа кјар пâнă астăзи се пăстреазă. Мај алес ау рăмас урме де локалитăци де пе времеа Романилор, деоарече ачештија ау фăкут мај тоате орашеле ши четăциле дин пјатрă таре, пе каре времеа ну ле-а путут мâнка îн тимпул челор доуă миј де ани, кâт есте дела ашезареа Романилор îн дреапта Дунăреј.
           Врео кâтева локалитăци романе, ну нумај кă ау рăмас пâнă астăзи пе ачееаш ватрă, дар кјар ши нумеле латин л-ау пăстрат. Астфел сâнт: Ниш (Naissus, Nissis), Скоље (Scupi, Scopia), Софија = Средец (Serdica), Флорентин (Florentiana), Арчар (Ratiaria), Лом (Almus), Цибра (Ciabrus). Ачелаш нуме латин л-ау пăстрат ши рâуриле: Дунав = Дунăре (Danubius), Сава (Savus), Дрина (Drinus), Морава (Margus), Пек (Picus), Тимок (Timacus), Огуст (Augustus), — ши алтеле. Îн цинутул Тимочеан, нумај нумепе рâулуј »Пореч« есте слав, јар нумеле латин ал челорлалтор рâури вине дела нумеле пе каре ачестор рâури л-ау дат Трачии ши Дачии, îн лимба лор.
           Нумеле кâторва локалитăци романе а фост îнсă традус сау славизат; астфел : Београд, вине дела нумеле веки де „Singidunum“, адикă Орашул-Алб, ачелаш îнцелес л-а авут ши нумеле де „Alba-Graeca“, сау „Maurocastron“, нумири каре с'ау дат орашулуј Singidunum îн тимпул Бизантинилор. Апој, Костол, вине дела Castel, Castellion, чееа че îнсеамнă орăшел ку зидури де апăраре, фиинд ашезат лâнгă подул ридикат де îмпăратул Трајан песте Дунăре, локалитăции Костол и с'а мај спус „Pontes“, прекум ши „Transdrobeta“, — „Drobeta“ фиинд нумеле веки ал орашулуј Турнул-Северин. Тот фииндкă а фост орăшел îмпрежмујит ку зидури, локалитатеа „Viminacium“ ши-а скимбат нумеле îн »Костолац«. Нумеле орашулуј »Смедерево« есте о скимоносире а нумелуј »Семендрија«, ши ачест нуме вине дела „Sumedria“, адикă дела „Sâmedru“, — нуме пе каре Ромâнии ши пâнă астăзи îл ау пентру Мученикул Сфâнту-Думитру, Романии ј-ау спус ачестуј ораш „Vinceia“, ши ачест нуме а фост скимбат де Бизантини дупă нумеле Сфâнтулуј Думитру îн „Sumedria“.
           Алте локалитăци îнсă н'ау мај пăстрат нумеле веки латин, ку тоате кă астăзи сâнт ашезате пе ачееаш ватрă пе каре ау фост ши пе тимпул Романилор; астфел сâнт : Tanata = Милановац, Caput Fosae = Сип, Zanes = Кладова, Dorticum = Раковица, Variana = Селановци, —ши алтеле.


146

           Де маре îнсемнăтате есте îнсă фаптул кă пâнă îн зиуа де астăзи Ромâнии Тимочени ау пăстрат нумеле веки ал орашулуј »Диј«, каре нуме а фост дат де стрăмошии ноштри Дачи, ши каре îн лимба дакă îнсеамнă »ораш«, ши астăзи îн ворбиреа Ромâнилор де прин пăрциле ачелеа ворба »диј« îнсеамнă ораш, јар »дијури« îнсеамнă ораше. Нумеле де »Видин« вине дела нумеле латин „Bononia“, пе каре Бизантинии л-ау скимбат îн „Budinium“, „Bundin“, апој „Vidin“. О алтă локалитате каре а пăстрат векјул нуме дат де Дачи, есте орăшелул »Рам«, ал кăруј нуме вине дела „Ramidava“; Романии ј-ау спус ачестуј орăшел „Translederata“.
           Нумеле орашулуј »Зајечеар« (Zaicear) пăстреазă векјул нуме пе каре Трачии л-ау дат ачестеј локалитăци, каре пе атунчи ера кâт ун сат. Тот о аминтире а нумелор трачиче сâнт нумириле де сате, де ораше ши де апе каре се сфâршеск îн »пара« сау »бара«. Ворба „para“ îн лимба Трачилор îнсеамнă »лок îнтăрит ку вал де пăмâнт ши ку шанц де апă«, ши ачест îнцелес есте апропијат де ворба славă »бара«, каре ла Сарби îнсеамнă »балтă, лак, лок путред де апă«, јар ла Кроаци îнсеамнă »балтă, ливадă«. Астфел сâнт локалитăциле: Ракова-бара, Чешљева-бара, Криво-бара, — ши алтеле, јар динтре рâури: Колубара ши Ибар<а>. Îн Банат а фост о четате романă каре с'а нумит »Песка-бара«, јар орашулуј Тимишоара пе времеа Трачилор ши дећи ши а Дачилор и с'а спус »Зуро-бара«. Унуј алт ораш Романии ј-ау спус „Vicus Longino-para“, — ши дин нумириле ачестеа се поате ведеа кум кă ворба »пара« сау »бара« дела Трачи а трекут ла Романи, јар дела Романи а трекут ла Ромâни ши ла Слави. Ворба тракă „baros“ аре îнцелесул де »ораш«, ши трекâнд îн лимба Славилор, »барос« а дат пе »варош«, каре а пăстрат ачелаш îнцелес, пе каре îл авеа ши ла Трачи. Тот дела Трачи ау îмпрумутат Славии ши ворба »чука«, ку îнцелесул де »вâрф ал унуј деал«.
           Нумеле кâторва сате се трађе де-а-дрептул дин векјул нуме пе каре îнкă Трачии л-ау дат ачестор локалитăци, астфел сâнт: Каона вине дела „Cava, Covadacos“; Бâрза <Паланка> вине дела „Berza“; Кобиле вине дела „Cobencile“; Пирот вине дела „Pyr-ot“; нумеле сатулуј Ђеанова <Душановац> вине дела „Genova“, „Gene“, адикă дела „geană“, фиинд ашезат суб »ђеана« унуј деал. Тоате нумириле веки але ачестор сате де мај сус се гăсеск скрисе пе хăрциле фăкуте îнаинте де кăдереа Тимокулуј суб стăпâниреа сâрбеаскă ши чеа булгăреаскă, каре стапанири ау »славизат« нумеле мај тутурор сателор.
           Сателе ши орашеле траче, даче ши романе, каре се куноск астăзи суб нумеле веки, сау суб ун алт нуме, сâнт ло-


147

кујите апроапе нумај де Ромâни. Фаптул кă сателе сау орашеле де астăзи ау рăмас пе ачееаш ватрă пе каре ау фост акум доуă миј де ани, ши мај алес фаптул кă нумеле веки ал мултор локалитăци ши пâнă астăзи с'а пăстрат, аратă кă оамении каре ау локујит ачесте сате ши ораше ау трăјит îн тоате времуриле нестрăмутаци де пе ачесте локури. Ромâнии Тимочени, пе локуриле унде астăзи трăјеск, ау трăјит дин челе мај веки тимпури, моштенинд ачест пăмâнт дела Трачи, дела Дачи ши дела Романи.

Славизареа нумирилор де сате ши ораше дин ређиунеа Тимочеанă.

           Îндатă дупă ании 1815 ши 1833, стăпâнпреа сâрбеаскă а »сâрбизат« нумеле мај тутурор сателор ши ал орашелор ромâнешти, доринд прин ачаста ка сă-ј сâрбизезе пе Ромâнии Тимочени. Ачелаш лукру л-а фăкут стăпâниреа булгăреаскă дупă анул 1878, урмăринд ка прин »булгаризареа« нумелор де сате ши ораше сă-ј булгаризезе ши пе локујитории ромâни трăјитори ла рăсăрит де раул Тимок.
           Мулте сате ромâнешти ау фост славизате <сâрбизате, булгаризате> скимоносинду-ли-се нумеле ромâнеск, прекум: Валеа ку Анини с'а фăкут Валакоње, Валеа с'а фăкут Волуја, Колумбачи с'а фăкут Голубац, Јакуб с'а фăкут Јабуковац, Гâрла с'а фăкут Грљан, Кодру с'а фăкут Кудреж, Берза с'а фăкут Брза <Паланка>, Валеа с'а фăкут Вајуга, Голâмбу с'а фăкут Голубиње, — ши алтеле.
           Нумеле алтор сате ау фост славизате пăстрâнду-се тотуш примул нуме ромâнеск, прекум: Брад-овац, Малуре-вац, Самарин-овац, Шарбан-овац, Ђеан<а>-ово, Малај-ница, Корб<у>-ово, — ши алтеле.
           Нумеле мултор сате ромâнешти с'ау славизат прин традучереа нумелуј ромâнеск îн сâрбеште сау îн булгăреште, îнсеш нумириле де Крајина, Кључ ши Црна Река с'ау традус дупă нумеле веки ромâнеск ал ачестор цинутури : Марђинеа, Кеја ши Тимокул Негру. Нумеле сателор ромâнешти каре îнсă ну с'ау путут традуче, ау фост де-а-дрептул скимбате, прекум: Деђераци с'а фăкут Давидовац, Бâрлоага с'а фăкут Милутиновац, Борђеј с'а фăкут Љубичевац, Ђеана = Ђеанова с'а фăкут Душановац, Короглаш с'а фăкут Милошево, Злокутеа с'а фăкут Александрово, — ши алтеле.
           Кâтева динтре сателе ромâнешти, ка Танда, Пâрлита, îнкă пâнă îн зиуа де астăзи ау путут сă-ши пăстрезе нескимбат векјул нуме ромâнеск.


148

           Нумеле кâторва сате ромâнешти, ка: Артан <сâрбеште Ртањ>, Бусур, Кучајна, Жидиље, Хомоље, Лаоле, Река, Сена, Сип, Ждрела ши алтеле, — аратă сă се фи пăстрат тот де пе времеа Трачилор ши а Дачилор, деоарече ачесте нумири ну сâнт славе, адикă нићи сâрбешти, нићи булгăрешти.

           Цинâнду-се сеама кă о маре мулциме де сате ромâнешти сâнт куноскуте, ну дупă нумеле славизат, чи дупă нумеле веки ромâнеск, јар пе де алтă парте цинâнду-се сеама кă о маре парте динтре сателе ромâнешти îнкă мај пăстреазă векиле нуме не-славе, — îнсеамнă кă тотуш цинутул Тимочеан динтре Морава ши Лом есте ун цинут ромâнеск, ку мулте, ши кјар фоарте мулте нумири ромâнешти де сате, де ораше, де рâури, де деалури ши де мунци. Мареа мулциме де нумири ромâнешти доведеште îнкă одатă кум кă Ромâнии Тимочени îнтотдеауна ау трăјит îн маре нумăр îн цинутул динтре Морава ши Лом, — пăмâнтул де каре нићиодатă ну с'ау деспăрцит.

Ромâнии Тимочени вăзуци де оамении îнвăцаци.

           Тоци оамении îнвăцаци каре с'ау интересат сă афле че неамури трăјеск пе îнтреага îнтиндере а Пенинсулеј Балканиче, ау гăсит кă îнтотдеауна ла мјазăзи де Дунăре ау трăјит фоарте мулци Ромâни. Мај алес îн цинутуриле динтре рâуриле Морава ши Лом, Ромâнии ау фост îнтотдеауна мај нумероши ши декâт Сâрбии, ши декâт Булгарии, — ши кјар мај нумероши декâт Сарбии ши Булгарии сокотици де-а-îмпреуна.
           Мај мулт îнкă, тоци îнвăцации каре ј-ау черчетат, ау îнтăрит кă Ромâнии Тимочени сâнт чеј динтâј локујитори îн пăрциле îн каре ши астăзи трăјеск, деоарече атâт Сâрбии, кâт ши Булгарии, ла вениреа лор н'ау гăсит ачесте локури пустиј, чи ау гăсит ачи о нумероасă популације ромâнеаскă, трăјитоаре пе пăмâнтул каре л-а моштенит дела Дачи ши Романи.

           Пентру прима датă дупă вениреа Сâрбилор ши а Булгарилор îн Пенинсула Балканикă, Ромâнии Тимочени сâнт аминтици де кăтре историкул Eginhardus: „...ducis Guduscanorum et Timocianorum, qui nuper a Bulgarorum societate desciverant et ad nostros fines se contulerant“. Историкул Eginhardus а трăјит прин веакул ал IX-леа, ши прин рâндуриле скрисе мај сус спуне кум, îн анул 818, »жудекăтории« Ромâнилор Тимочени с'ау дус ла îмпăратул Франчилор пентру а-л руга


149

сă ја суб стăпâниреа луј цăришоареле ромâнешти дела мјазăзи де Дунăре, пе каре воја сă ле кучереаскă ку сâла Ханул Крум ал Булгарилор. Ачешти „duci“ ај Гудусканилор ши ај Тимоченилор сâнт »жудекăтории« ромâни каре îши авеау цăришоареле лор, »Влахијиле« лор, песте каре еј ау домнит суб аскултареа политикă фацă де îмпăрации романи дела Константинопол. Ла вениреа Славилор ши и а Булгарилор, »жудекăтории« ромâни с'ау îмпотривит де а кăдеа суб аскултареа фацă де мај-марии Славилор сау ај Булгарилор, ши фиинд деспăрцици де îмпăрăција Бизантинă, кондукăтории Ромâнилор Тимочени ау кăутат ка сă фије апăраци де îмпăрăција крештинă а Франчилор.
           Прин веакул ал XI-леа, историкул грек Kekavmenos аминтеште кă Ромâнии ау трăjит, ну нумај пе лâнгă Дунăре, чи кјар ши пе лâнгă Сава, „Ачешти Власи сâнт îнсă аша нумиции Дачи ши Беси. Еј ау трăјит мај îнтâј лâнгă Дунăре ши Сава . . .“
           Îн веакул ал XII-леа Ромâнии Тимочени сâнт аминтици де историкул ђерман Ausbertus: „Exercitum auxiliariorum Servorum et Blacorum ultra sexiginta millia.“ Есте ворба де Сâрбии ши Ромâнии, îн нумăр де песте 60.000 де оамени, каре ау интрат де бунă воје îн армата îмпăратулуј ђерман Фредерик Барбароса, кâнд ачеста а порнит а треја кручијадă, îн анул 1189, îмпотрива мохамеданилор пентру а елибера Јерусалимул ши челелалте локури сфинте. Ла фел ши историкул армеан Vardan, susţine că îн армата îмпăратулуј Фредерик Барбароса ау фост ши Ромâни („Blache“) дин Сâрбија ши дин Булгарија.
           Ун историк мађар, каре а скрис „Gesta Hungarorum“ спуне кă Домниторул Ромâнилор Видинени, Глад, кâнд прин веакул ал IX-леа а трекут ла мјазăноапте де Дунăре пентру а îнфиинца о ноуă царă îн Банатул де астăзи, авеа îн армата са »Булгари ши Влахи«. Ачелаш историк, каре ну ши-а скрис нумеле пе картеа каре а скрис-о, спуне кă ла анул 1272, песте цинутуриле Кучево ши Браничево о фост стăпâнитор ун ромâн: „Gregorius, banus de Kouchou et de Boronch.“
           Пентру веакул ал XIV-леа, îнсеш скриjериле сâрбешти спун кă ла мјазăзи де Дунăре, ши кјар прин Далмација, ау трăјит фоарте мулци Ромâни. Îн анул 1349 Царул Душан ал Сâрбилор дă о карте де леђи, нумитă «Душанов Законик«, ши îн ачастă карте де леђи нумеле »Влахилор« есте дес аминтит. Принтре алтеле, деспре Власи <Ромâни> стă скрис урмăтоареле: »Чобании ромâни сâнт датори ка дела фијекаре 50 де ој сă деа 2 ој, уна ку лапте ши уна старпă, дар амâндоуă сă фије ку лâнă«. Îнвăцатул чех Konstantin Jiricek, îн картеа


150

са „Geschichte der Serbien I“, pag. 154, спуне кă »Власии ну липсеск дин нићиун документ мăнăстиреск динтре веакуриле XII—XIV, îн Сâрбија, îн Босна ши îн Херцеговина. Рагузании (Добровчани) сокотеск неамурипе дела Требиње, Љубиње ши Гацко îнтре челе валахе. Локујитории ачестор пăрци îнкă îши спунеау „Romani“, дупă кум спуне ђеографул венецијан Negri, îн анул 1557«. Ачелаш лукру îл сусцине ши îнвăцатул сâрб В. Карић, îн картеа са »Сâрбија« 1887, пађина 90, кâнд спуне кă »Дин документеле пăстрате, се веде кă ау фост дестул де мулци Власи, принтре Сâрби, пâнă ши îн времеа Царулуј Душан«.
           Пентру веакул ал XV-леа, тот îнвăцатул сâрб В. Карић спуне кă ла мјазăзи де Дунăре ау трăјит мулци Ромâни. Îнвăцатул Карић îнсă ну мај вреа сă сусцинă кă Ромâнии Тимочени каре ау трăјит îн веакул ал XV-леа сâнт урмашии нумероасеј популациј ромâнешти нăскутă ла мјазăзи де Дунăре, чи сусцине кă Ромâнии Тимочени, îнчепâнд ку анул 1481, ар фи венит ку тоции дела мјазăноапте де Дунăре, ашезâнду-се îн дреапта Дунăреј дупă че Сâрбии ау трекут îн Банатул де астăзи. Пентру сусцинереа ачестуј лукру, îнвăцатул Карић н'аре нићио довадă, ел креде нумај: »Принтре Власии де акум е фоарте греу де крезут кă ар мăј фи ши урмаши де ај векилор локујитори, Трачи романизаци. Нумеле сателор, орашелор, апелор, деалурилор ши мунцилор, îн тоатă ачастă ређиуне <унде трăјеск Ромâнии Тимочени> сâнт тоате сâрбешти« <пађина 92>. »Кучево ши Браничево, îнаинте де кăдереа лор суб Турчи, ау авут о популације фоарте деасă. Рăзбоајеле дин прима жумăтате а веакулуј ал XV-леа ау рăрит фоарте мулт популација. Îн анул 1481 — канд кнежии Павао ши Змај, прекум ши деспотул Вук, ау трекут ку мај мулт де 50.000 де суфлете îн Банат, — требује кă ачесте ређиуни ау рăмас апроапе фăрă популације. Астфел с'а дат путинца ка îн ачесте пăрци сă винă алтă луме. Îн ачесте времури ау îнчепут сă винă Власии дин Ромâнија ши дин пăрциле Хунедоареј <Ардеал>« <пађина 93>. Îнвăцатул Карић десигур кă а штиут кум кă îн о сутă ши чева де ани, адикă дела моартеа Царулуј Душан 1355 ши пâнă ла плекареа Сâрбилор îн Банат 1481, Ромâнии дела мјазăзи де Дунăре н'ау путут сă пјарă пâнă ла чел дин урмă ом; ла фел, îнвăцатул сâрб десигур кă а штиут кум кă пâнă ла анул 1833 Сâрбија нићиодатă н'а стăпâнит партеа рăсăритеанă а Тимокулуј, астфел кă дин Кеја, Марђинеа ши Тимокул Негру, Сâрбии н'ау плекат нићи îн Банат, ши нићи îн Цара Ромâнеаскă, ши дећи н'ау лăсат локури пустиј пентру а се путеа ашеза ши îн ачесте цинутури Ромâнии веници дела мјазăноапте де


151

Дунăре. Фăрă îндојалă кă песте Ромâнии Тимочени ау венит атâт Ромâни дин Ардеал, кâт ши дин Цара Ромâнеаскă, дар фииндкă дин веакул ал XV-леа ши пâнă îн веакул ал XIX-леа îнтрег цинутул дела мјазăзи де Дунăре а фост стăпâнит де Турчи, ши суб стăпâниреа турчаскă Ромâнии Тимочени ау рекâштигат векјул лор дрепт де а авеа »жудекăтори« <кнежи, начелничи> де неамул лор ка стăпâнитори ши администратори песте цинутуриле ромâнешти, — îнсеамнă кă Ромâнии веници дин Ардеал ши дин Цара Ромâнеаскă ну с'ау ашезат пе пăмâнт сâрбеск, чи с'ау ашезат пе пăмâнтул Ромâнилор Тимочени, стăпâнит де »жудекăтории« ромâни супуши Пашеј ши Султанулуј.
Есте греу де îнцелес кум де кутезау Ромâнии дин Ардеал ши дин Цара Ромâнеаскă сă винă ла мјазăзи де Дунăре, îн време че Сâрбии дин ачесте пăрци фуђеау де фрика Турчилор. Адевăрул есте îнсă кă îн ачеле времури, кâнд стăпâниреа турчаскă се îнтиндеа де амандоуă пăрциле Дунăреј, Ромâнии ау путут неîмпједекаци де нимени сă треакă дела унии ла алции, ши даторитă ачестуј фапт, ну нумај кă мулци Ромâни дин Ардеал ши дин Цара Ромâнеаскă ау трекут ла мјазăзи де Дунăре, дар ши мулци Ромâни Тимочени ау трекут îн Банат ши îн Цара Ромâнеаскă. Неамул ромâнеск с'а нăскут де амâндоуă латуриле Дунăреј, ши пентру пăстрареа пăмâнтулуј моштенит дела стрăмошии Дачи ши Романи, ау венит Ромâни динтр'о парте îн чеалăлалтă а Дунăреј, пентру ка нумăрул стрăјинилор ноу веници сă ну поатă нићикум îнтрече нумăрул Ромâнилор стăпâнитори де дрепт ај пăмâнтулуј стрăмошеск. Îнвăцатул сâрб Карић а штиут десигур кă Домнитории ромâни ау ридикат о мулциме де бисеричи ши мăнăстири пе пăмâнтул Ромâнилор Тимочени, ши тотодатă а штиут кă нумеле сателор, орашелор, апелор, деалурилор ши мунцилор н'ау фост де кâнд е лумеа сâрбешти, хăрциле динаинте де ании 1815 ши 1833, аратă димпотривă кă челе мај мулте нумири ау фост ромâнешти. Де алтфел, крединца îнвăцатулуј Kарић, ануме кă Ромâнии Тимочени де астăзи ар фи венит ку тоции дин Ардеал ши дин Цара Ромâнеаскă, а фост комбăтутă де îнвăцации стрăјини, каре н'ау авут нићи ун интерес политик пентру а аскунде адевăрул историк.
           Пентру веакуриле XVI, XVII, XVIII ши XIX, нумăрул довезилор спре а арăта кă Ромâнии Тимочени ау трăјит фăрă îнтрерупере ла мјазăзи де Дунăре, есте ши мај маре. Унии îнвăцаци ау фост нумај îн тречере пела Ромâнии Тимочени, кум а фост контеле A. F. Marsigli, каре а кăлăторит прин партеа рăсăритеанă а ређиунеј Тимочене пела анул 1696. Îн картеа са „Danubius pannonico-mysicus“, Haga 1726, Tom. I, pag 27, спуне

[Volcae]

152

кă »Ромâнии локујеск пе амâндоуă малуриле Дунăреј, îнчепâнд де унде Дунăреа интрă îнтре îнăлцимиле мунцилор Хемус <Балкани> ши Карпаци«. Пе Ромâнии Тимочени îј ауде ворбинд »руминеште«, ши деспре еј спуне кă дин обичеј бăтрâн ле плаче сă локујаскă мај бине ла мунте«.
           Ђеографул D. Philippide, îн картеа са „Geografia României“, скрисă îн анул 1815, аминтеште де »Ромâнии каре сâнт îмпрăштијаци динколо де Дунăре, îн Булгарија, Сâрбија, îн Мачедонија... ши се нумеск пе сине пâнă ази Ромâни îн лимба лор ромâнеаскă«.
           Офицерул ђерман-прусијан von Pirch а кăлăторит прин цинутуриле дин партеа дреаптă а Дунăреј îн анул 1829, ши îн картеа са де кăлăторије а скрис: »Нумај потечи дук ла Пореч. Ачеа пе каре îнаинтăм ној кăлăри се сује пе îнгусте ши îналте спинăри де мунте, îнтре пăдури десе де фаг ши де стежар. Унде се арăта кâте ун луминиш, се ведеау вăјиле адâнчи тăјате, акоперите ку пăдури непăтрунсе... Ведеам нумај ичи ши коло пăкурари влахи, шезâнд ла фок сау îнгрижинд де вите, îн царкуриле лор мари«.
           Мареле историк ши револуционар ромâн Nicolae Bălcescu а кăлăторит прин цинутул динтре Дунăре ши Мунции Балкани îн анул 1849, ши îн картеа „Scrisori către Ioan Ghică“, pag 97, скрије урмăтоареле: »Îн Булгарија м'а мират îнкă фоарте мулт неîнтâлнинд дин Балкани ши пâнă îн Дунăре нићиун сат булгăреск, ши нумај сате ромâнешти. Унде сунт Булгарии? Îн Булгарија се афлă пуцини <Ромâни> прин ораше, ши апој îнтре Видин ши Ниш, ши динколо де Балкани, Ромâнии се îнтинд îн тоатă Булгарија проприје, ши пе тот малул дрепт ал Дунăреј пâнă ла Белград. Îн партеа сербикă <сâрбеаскă>, пе Дунăре, кум ми с'а спус, сунт мај мулт де 40.000 фамилиј ромâне«.
           Тот принтре кăлăтории де сеамă се поате сокоти ши фостул префект ал Орашулуј Крајова, G. T. Căliman, каре а фăкут о кăлăторије пâнă ла Белград îн анул 1864. îн картеа каре а скрис-о дупă челе че-а вăзут, „Echilibru în Orient, sau Serbia şi România“, Bucureşti 1865, pag. 56, омул политик Căliman спуне: »Лукру демн де îнсемнат кă мажоритатеа дин сателе де лâнгă Дунăре ши îнăунтрул Континентулуј <Пенинсулеј Балканиче>, сâнт де Ромâни... Дела Белград пâнă ла Неготин îн Сербија, ши апој îн Турчија, тоате сателе сâнт де пури Ромâни пâнă ла Видин... Еј зик кувâнтул де »Царă« патриеј ноастре, ка ши кум ар ведеа кă патрија лор н'аре тоатe кондициуниле пентру ка сă фије Царă«.


153

           Мулт мај прециоасе декâт îнсемнăриле ачестор кăлăтори сâнт кăрциле скрисе де îнвăцации каре ј-ау черчетат ку мај мулт интерес пе Ромâнии Тимочени. Îн картеа са „Serbien“, Leipzig 1868, pag. 325 ши 374, мареле îнвăцат ђерман-аустријак Felix Kanitz, деспре Ромâнии Тимочени скрије урмăтоареле: »Îн Сâрбија, Ромâнии локујеск де-а-лунгул îнтрегулуј мал ал Дунăрии, јар принтр'ун куј путерник ау стрăбăтут ла Ћуприја пâнă ла Морава«. »Ку фоарте пуцине ексчепциј, тоатă ређиунеа де пе лâнгă Мајдан Пек есте локујитă де Ромâни«. Деспре Ромâнии дин Булгарија, îн картеа са: „Donau-Bulgarien und der Balkan“ I, 1875. pag. 276, îнвăцатул Kanitz скрије урмăтоареле: »Îн колцул де мjaзăноапте ши апус ал Кâмпијеј Булгаре де лâнгă Дунăре... гăсим Булгари ши Ромâни, пе лâнгă Тимок сâнт мај алес сате ромâнешти«. Мареле îнвăцат ђерман сусцине кă îнтр'адевăр ла мјазăзи де Дунăре ау венит Ромâни дин Ардеал ши дин Цара Ромâнеаскă, дар тотодатă сусцине ши кă îнаинте де вениреа Ромâнилор дела мјазăноапте де Дунăре ау фост Ромâни îн Сâрбија. Тот îн картеа са „Serbien“, pag. 517, îнвăцатул Kanitz спуне кă »Прин Ромâнии веници дела мјазăноапте де Дунăре, нумăрул де мај îнаинте ал Ромâнилор трăјитори îн Сâрбија фоарте мулт с'а мăрит«.
           Чева мај мулт деспре Ромâнии Тимочени а скрис îнвăцатул мађар Jozsef Szabo, каре а кăлăторит прин Сâрбија îн ании 1872 ши 1873. Îн „Földrajz Közelemények“ 1875, jатă че скрије îнвăцатул Szabo: »Валахии трăјеск прин пăрциле де рăсăрит але Сâрбиеј, ши îн нумăр мулт мај маре ка Булгарии. Пожаревац, Неготин, Зајечар, Кладова, сâнт ораше îнсемнате, локујите îн чеа мај маре парте де Валахи. Мај алес îн треј цинутури Сâрбии се гăсеск îнтр'ун нумăр небăгат îн сеамă: Пожаревац Крајина ши Ћуприја. Îн тречереа меа пе ајичи ам гăсит нумај Валахи, сате ненумăрате îн каре нумај преотул ши кâрчумарул ерау сâрби... Валахии ау локујит ачесте цинутури îнкă îнаинте де ашезареа Сâрбилор... Îн време че Булгарии с'ау сâрбизат îн нумăр маре — чееаче нићи ну е де мираре, датă фиинд îнрудиреа лор де лимбă ку Сâрбии, — Валахии цин ку îндăрăтничије ла лимба лор... Îн Сâрбија ну веј гăси нићиун Валах îн службеле цăрии... Функционарии сâнт тоци сâрби... Îн фелул ачеста Валахул есте респинс де функционари фииндкă ачештија ну штиу ромâнеште, јар унеори Валахул требује сă суфере ши батжокуриле функционарилор... Валахии дин Сâрбија се симт стрăјини îн цара лор.« Деспре школиле дин сателе ромâнешти îнвăцатул Szabo спуне кă »Îнвăцăтура îн ачесте школи се фаче нумај îн лимба сâрбеаскă, копијилор фиинду-ле кјар оприт сă ворбеаскă ромâнеште«.


154

           Ачастă старе де плâнс а Ромâнилор Тимочени л-а фăкут пе мареле поет ромâн Mihai Eminescu сă скрије îн зиарул „Timpul“ дин 1 Дечемврије 1876 урмăтоареле: »Ми се паре кă пентру цара ноастрă а сосит времеа де а се окупа îн мод радикал де соарта Ромâнилор дин дреапта Дунăреј... Либертатеа бисеричаскă ши сколастикă пентру Ромâнии дин дреапта Дунăреј требује îнсă асигуратă, ка сă фије одатă пентру тотдеауна скăпаци, îн презент де суб пресиунеа Гречилор, îн вијитор де а алтор фраци крештини«. Ворбеле марелуј поет ромâн ау фост спусе îн ажунул рăзбојулуј порнит де Руши îмпотрива Турчилор, îн анул 1877; ачест рăзбој, мулцăмитă вăрсăрии сâнђелуј ромâнеск, а дат Булгарилор цара скăпатă де суб Турчи, јар Сâрбилор ле-а дат неатâрнаре фацă де Турчи. Ку тоате ачестеа, вијаца Ромâнилор Тимочени îн лок сă се фи îмбунăтăцит, а девенит îнкă ши мај амарă.
           Пела анул 1889 Ромâнии Тимочени ау фост черчетаци де îнвăцатул франчез Emil Picot, каре а скос картеа „Chantes populaires des Roumains de Serbie“. Ла îнчепутул ачестеј кăрци, îнвăцатул франчез спуне кă унии Ромâни Тимочени îши зик »Цăрăни«, фииндкă ар фи венит дин Цара Ромâнеаскă, — јар алции îши спун »Унгурјани«, фииндкă ар фи венит дин Ардеал сау дин Банат, провинчиј каре ау фост супусе Унгариеј. Îнвăцатул Picot îнсă гăсеште ун путерник аргумент ку каре сă поатă комбате сусцинериле челор каре спун кă Ромâнии Тимочени ар фи венит дин Ардеал сау Цара Ромâнеаскă, ши ануме атрађе бăгареа де сеамă кă Ромâнии дин пăрциле Поречулуј ну сâнт нићи »Унгурени«, ши нићи »Цăрăни«. Ромâнии дин Пореч ну ау »нићио аминтире каре сă-ј леђе де Ромâнија, сау де Унгарија, ши не путем îнтреба дакă ачешти Ромâни н'ау фост ашезаци îн царă îнаинте де вениреа Ромâнилор дин партеа стâнгă а Дунăреј«. Принтре кâнтечеле адунате дела Ромâнии Тимочени, ау фост ши мулте кâнтече фоарте веки, ши дин векимеа ачестор кâнтече îнвăцатул Picot скоате îнкă ун аргумент пентру а доведи векимеа Ромâнилор дела мјазăзи де Дунăре, каре îн Мезија с'ау нăскут, ши аколо ау трăјит фăрă îнтрерупере îн тоате тимпуриле.
           Îн анул 1898, Ромâнии Тимочени ау фост черчетаци де ун маре îнвăцат ђерман, професорул Gustav Weigand, каре а скрис „Der Rumänien in Serbien“ îн ревиста „Globus“, волумул 77, дин анул 1900. Îнвăцатул Weigand сусцине кă нумăрул Ромâнилор Тимочени а ажунс сă фије фоарте маре, ну фииндкă ла мјазăзи де Дунăре ар фи венит Ромâни дин Ардеал ши дин Цара Ромâнеаскă, — чи фииндкă Ромâнии Тимочени с'ау îнмулцит прин мареле нумăр де копиј ноу нăскуци. Фиинд


155

мај нумероши декâт Сâрбии ши Булгарии, Ромâнии Тимочении ау путут сă-ј îнгитă прин аместекул де сâнђе пе ноји веници, îн ачест фел Сâрбии ши Булгарии îмпуцинâнду-се îн фолосул нумăрулуј Ромâнилор Тимочени. Јатă че скрије îнвăцатул ђерман: »Îн партеа мунтоасă де мјазăноапте ши рăсăрит а Сâрбиеј, адикă îн Крајина, популација е ромâнеаскă. Ачастă ређиуне, ну нумај кă деокамдатă е феритă де славизаре, дар кјар се веде о мăрире а нумăрулуј Ромâнилор, ши ачаста атâт прин îнмулциреа челор ноу нăскуци, кâт ши прин деплина абсорбире а локујиторилор слави дин Крајина, нумај пе лâнгă Неготин абсорбиреа ачаста мерђе мај греу«.

           Îн тимп че îнвăцации ђермани, франчези ши алции се интересау дин че îн че мај мулт де Ромâнии Тимочени, îнвăцации сâрби ши булгари тăчеау, деоарече кредеау кă е дестул ка еј сă ну скрије нимик деспре Ромâнии дин цăриле лор, пентру ка лумеа сă креадă кум кă ла мјазăзи де Дунăре н'ар мај фи Ромâни. Стăпâниреа сâрбеаскă ши чеа булгăреаскă се трудеау дин тоате путериле ка пе Ромâнии дин цăриле лор сă-ј штеаргă де пе фаца пăмâнтулуј, ши пентру ка сă ну се бађе де сеама кă ла мјазăзи де Дунăре сâнт Ромâни, челе доуă стăпâнири ау скимбат, ау сâрбизат ши ау булгаризат нумеле локујиторилор ши ал сателор ромâнешти.
           Лумеа îнсă штија кă îн Сâрбија ши îн Булгарија трăјеск Ромâни, ши штија лукрул ачеста дин кăрциле каре ле-ау скрис марии îнвăцаци ђермани, франчези ши алции. Тоци ачешти îнвăцаци спунеау, кă ла мјазăзи де Дунăре трăјеск фоарте мулци Ромâни, кăрора ну ли се дă дрептул де а авеа нићи бисерикă ши нићи шкоалă îн лимба лор. Тăчереа îнвăцацилор сâрби ши булгари îнсемна семн де виновăције, ши пентру ка ачастă тăчере сă ну ле фије îн спре рăу, професорул сâрб Тихомир Ђорђевић кутеазă сă скрије о карте деспре Ромâнии дин Сâрбија: »Кроз наше Румуне«, Београд 1906. Ну се мај путеа аскунде кă ла мјазăзи де Дунăре трăјеск Ромâни, ши пела îнчепутул кăрции сале јатă че скрије пофесорул Ђорђевић : »Штиу кă мулци динтре îндăрăтничии ноштри оамени политичи се вор îнгрижора де кутезанца меа, ши клăтинâнд дин кап ку îнцелес, îми вор спуне кă фак чел мај маре рăу цăрии меле ворбинд деспре Ромâнии дин Сâрбија. Дупă гâндиреа мултора, ну требује нимик сă се скрије сау сă се ворбеаскă деспре Ромâнии дин Сâрбија, фииндкă поменинд де ачешти Ромâни, с'ар путеа сă се наскă аша зиса »проблемă ромâнеаскă«, каре Сâрбиеј ар путеа адуче маре рăу. Поате ши аша сă фије дар ши фăрă рâндуриле ворбелор меле лумеа штије кă îн Сâрбија трăјеск


156

Ромâни, кјар ши дин нумăрăтоареа фăкутă де стăпâниреа ноастрă се поате ведеа адевăрул кă îн Сâрбија трăјеск Ромâни. Îн Ромâнија се штије кă ла ној трăјеск фраци де ај лор Ромâни... Îн ориче карте де шкоалă îн каре есте ворба деспре Ромâнии де песте хотаре, îнтотдеауна се поменеск ши Ромâнии дин Сâрбија. Дар ла урма урмелор, îнтр'о царă микă дупă кум е Сâрбија, есте ку непутинцă сă се аскундă мулцимеа де Ромâни каре трăјеск ла ној«.
           Динтре îнвăцации булгари, чел мај де сеамă каре с'а интересат де Ромâнии Тимочени а фост професорул Стојан Романски, каре îн картеа са »Ромâнии динтре Морава ши Тимок«, Софија 1926, а арăтат кă îнтр'адевăр ла мјазăзи де Дунăре трăјеск фоарте мулци Ромâни.
           Ку тоате кă îнвăцации сâрби ши булгари ау фост невојици сă îнтăреаскă кум кă ла мјазăзи де Дунăре трăјеск маре мулциме де Ромâни, тотуш н'ау врут сă îнтăреаскă кум кă Ромâнии Тимочени сâнт стăпâнитории де дрепт песте пăмантул унде ши астăзи трăјеск. Пентру доведиреа ачестуј адевăр, îнвăцации ромâни, прекум : Nicolae Iorga, G. Vâlsan, Leon Boga, G. Giuglea, C. Nae, N. A. Constantinescu, Emanoil Bucuţa, C. Constante, Florea Florescu ши алции, — ау адус нумероасе ши фелурите аргументе, астфел кă пентру историје есте астăзи лукру лимпеде кă: Неамул ромâнеск с'а нăскут атâт ла мјазăноапте, кâт ши ла мјазăзи де Дунăре, ши пе пăмâнтул моштенит дела Дачи ши Романи, неамул ромâнеск а локујит îн тоате времуриле. Ромâнии, ори ши унде ар трăји астăзи, токмај фииндкă трăјеск пе пăмâнтул стрăмошеск, еј сâнт стăпâнитории де дрепт ај ачестуј пăмâнт.

*        *

*

Î н к е ј е р е

           Неамул ромâнеск а луат фиинцă пе îнтреага интиндере де пăмâнт пе унде ау трăјит Илирии ши Трачии. Ачесте доуă неамури ау фост îнтре еле îнрудите, ши де ачееа неамул ромâнеск с'а нăскут атâт дин аместекул де сâнђе ал Илирилор ку Романии, кâт ши дин аместекул де сâнђе ал Трачилор ку Романии.
           Илирии ау трăјит îн партеа де апус а Пенинсулеј Балканиче, стăпâнинд тотодатă ши îнтреага коастă рăсăритеанă Мăрии Адријатиче, јар Трачии ау трăјит îн партеа де рăсăрит а Пенинсулеј Балканиче, чел мај де сеамă попор дин мареле неам ал Трачилор, адикă Дачии—Ђеции, ау трăјит пе лâнгă


157

Дунăре, — дела Мунции Балкани, пâнă ла Мареа Неагрă, пâнă динколо де рâуриле Буг, Припет, Морава Боемиеј, Дунăреа мижлочије, ши пâнă кăтре рâул Дрина.
           Чеа мај маре парте дин пăмâнтул стăпâнит де Илири, Трачи ши Дачи-Ђеци, а фост мај апој кучерит де Романи. Кукучеритории îнкускринду-се ку супушии, прин аместекул де сâнђе динтре унии ши алции ау дат наштере неамулуј ромâнеск. Дела путерникул неам ал Романилор, Ромâнии ау кăпăтат ка моштенире нумеле ши лимба, јар дела Илири, Трачи ши Дачи-Ђеци ау кăпăтат ка моштенире пăмâнтул пе каре ши астăзи трăјеск.
           Пâнă ла вениреа неамурилор нăвăлитоаре Ромâнии ши-ау стăпâнит пăмâнтул стрăмошеск ку деплине дрептури ши несупăраци де нимени. Кјар ши дупă анул 275, кâнд Дачија Трајанă а фост лăсатă îн стăпâпиреа Гоцилор, — Ромâнии дин Пенинсула Балканикă ау фост сингурии стăпâнитори ај пăмâнтулуј кăпăтат дела стрăмоши. Партеа еуропеанă а Îмпăрăциеј Бизантине а фост локујитă апроапе нумај де Ромâни, ши атâт тимп кâт îмпăрации дела Константинопол с'ау сокотит îмпăраци романи, неамул ромâнеск а фост ку челе мај мулте ши челе мај мари дрептури национале ши политиче.
           Дупă вениреа Славилор ши а Булгарилор îн Пенинсула Балканикă, вијаца Ромâнилор îнсă а девенит греа. Путереа îмпăрацилор бизантини мерђеа тот îн дескрештере, астфел кă îмпăрăција ну мај путеа сă поарте де грижă ши сă-ј ажуте пе Ромâни îн лупта пентру пăстрареа дрептурилор ши а фиинцеј лор национале. »Романијиле« ши »Влахијиле« мултă време с'ау îмпотривит спре а ну кăдеа суб стăпâниреа Славилор сау а Булгарилор, îнсă деоарече цăриле ачестора ау девенит мај тари, ла урма урмелор цăришоареле ромâнешти а требујит сă кадă îнфрâнте, мај алес кă Îмпăрăција Бизантинă, дин веакул ал VII-леа, а девенит о îмпăрăције гречаскă, каре ну нумај кă а лăсат îн пăрăсире, дар кјар ј-а ши асуприт пе Ромâни.
           Îн лупта пентру пăстрареа фиинцеј лор национале, каре луптă тотодатă се дăдеа ши пентру пăстрареа пăмâнтулуј кăпăтат дела стрăмоши, — Ромâнии дин Пенинсула Балканикă ау фост невојици ка сингури сă се апере, ши луптâнд îн челе мај греле îмпрежурăри: фăрă о организације таре политикă, неажутаци де нимени îн нићиун фел, сингури îмпотрива тутурор неамурилор конлокујитоаре, — ну е мираре кă дин нумероаса популације ромâнеаскă, астăзи ау мај рăмас доар Ромâнии дин Истрија, Ромâнии дин Мачедонија ши Ромâнии дин Тимок.

           Ромâнии Тимочени сâнт фраци буни ку Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре, ши унии ши алции фиинд нăскуци дин аместекул де сâнђе динтре Романи ши Дачи-Ђеци.


158

           Дупă îнфăцишаре, обичејури ши ворбире, Ромâнии дин Тимок се асеамăнă мај мулт ку Ромâнии дин Банат ши ку чеј дин Олтенија. Асемăнареа ачаста се датореште мај îнтâј фаптулуј кă челе треј цинутури, Банатул, Тимокул ши Олтенија, формеазă о десăвâршитă унитате ђеографикă, легате прин Мунции Карпаци ши прин Дунăре, — јар îн ал дојилеа рâнд асемăнареа ачаста се датореште îмпрежурăрилор историче каре ау фăкут ка Ромâнии дин партеа апусеанă а цинутулуј Тимочеан сă фије стрâнс легаци де Ромâнии дин Банат, јар Ромâнии дин партеа рăсăритеанă а Тимокулуј сă фије стрâнс легаци де Ромâнии дин Олтенија, адикă дин Цара Ромâнеаскă.
           Унитатеа ђеографикă пе каре о формеазă Банатул, Тимокул ши Олтенија, се сприжинă пе Мунции Карпаци, каре пентру ачесте треј цинутури сâнт о адевăратă ширă а спинăреј. Ла мјазăноапте де Дунăре, Мунции Карпаци унеск Банатул ку Олтенија, јар ла мјазăзи де Дунăре ачејаш мунци унеск партеа апусеанă ку партеа рăсăритеанă а цинутулуј Тимочеан. Де о парте ши де чеалалтă а ачестор мунци, атâт ла мјазăноапте кâт ши ла мјазăзи де Дунăре, трăјеште ачелаш неам де оамени, трăјеск адикă Ромâнии.
           Îмпрежурăриле историче ау дат путинцă ка îнтре Ромâнии дела мјазăзи ши фрации лор дела мјазăноапте де Дунăре, сă фије îн тоате времуриле стрâнсе легăтури де тот фелул, ши прин тречереа дела унии ла алции, фије пентру оарекаре тимп, фије пентру тотдеауна, с'а пăстрат атâт унитатеа де санђе, кâт ши унитатеа де лимбă а Ромâнилор дин Банат, Тимок ши Олтенија.
           Суб стăпâниреа Дачилор ши апој а Романилор, îнтре локујитории де пе челе доуă малури але Дунăреј, легăтуриле н'ау фост де нимени îмпједекате, деоарече де о парте ши де чеалалтă а фост о ачееаш стăпâнире политикă. Легăтуриле ачестеа ау фост îнтрерупте, пе времеа нăвăлиреј попоарелор рăтăчитоаре, îнсă цинâнду-се сеама кă барбарии ашезаци îн Дачија Трајанă нићиодатă н'ау авут о пазă путерникă ла Дунăре, îнсеамнă кă тречереа дела унии ла алции с'а фăкут чева мај греу, îнсă тотуш с'а фăкут. Пе де алтă парте ну требује ујтат кă îмпăрăција Бизантинă îн мај мулте рâндури ши-а îнтинс стăпâниреа ши ла мјазăноапте де Дунăре, ши ачастă стăпâнире кâтеодатă а цинут време дестул де îнделунгатă.
           Мај тâрзиу, стăпâниреа ређилор унгури ши песте партеа апусеанă а Тимокулуј, а фăкут ка легăтуриле динтре Ромâнии дела мјазăноапте ку чеј дела мјазăзи де Дунăре сă рăмâнă ши мај департе стрâнсе, — јар îнрудириле динтре фамилија домнитоаре а Цăрии Видинулуј ши фамилија домнитоаре а Цăрии Ромâ-


159

нешти ј-ау фăкут пе Ромâни сă креадă кă ла мјазăноапте ши ла мјазăзи де Дунăре есте о сингурă ши ачееаш царă »ромâнеаскă«, каре кâтеодатă аскултă де ун сингур Домнитор.
           Легăтуриле динтре Ромâнии дела мјазăзи ку чеј дела мјазăноапте ау рăмас стрâнсе ши пе тимпул кâнд Турчии ау фост стăпâнитори де амâндоуă латуриле Дунăреј. Мај алес îн ачастă време, мулци динтре Ромâнии Тимочени ау трекут îн Банат ши îн Цара Ромâнеаскă, пентру ка мај апој мулци динтре Ромâнии Бăнăцени ши Ромâнии дин Цара Ромâнеаскă сă винă îн Тимок, спре а мăри нумăрул Ромâнилор Тимочени, каре требујау ажутаци îн лупта пептру пăстрареа фиинцеј лор национале ши пентру пăстрареа пăмâнтулуј кăпăтат дела стрăмоши.
           Трекâнд ши венинд унии ла алции, даторитă îнкускририлор каре с'ау îнтâмплат, Ромâнии дин Банат, Тимок ши Олтенија ау авут îнтотдеауна ку тоции ачелаш сâнђе, јар даторитă челорлалтор легăтури каре ле-ау îнтрецинут, ворбиреа унора ку а алтора îнтотдеауна фоарте мулт с'а асемăнат.
           Кâт де стрâнс алипитă а фост вијаца Ромâнилор Тимочени де вијаца Ромâнилор дин Банат ши дин Олтенија, чел мај бине се поате ведеа дин фаптул кă атâт Ромâнии дин Банат, кâт ши чеј дин партеа апусеанă а Тимокулуј, поартă нумиреа де »Унгурени«, — ши ла фел, атâт Ромâнии дин Олтенија, кâт ши чеј дин партеа рăсăритеанă а Тимокулуј, поартă нумириле де »Мăрђињинци« ши »Цăрăни«.
           Ромâнилор дин Банат ши челор дин партеа апусеанă а Тимокулуј, дећи ачелора каре трăјеск ла апус де Мунции Карпаци, ли с'а дат нумиреа де »Унгурени« фииндкă ши унии ши алции ау фост мултă време суб стăпâниреа унгуреаскă. Банатул Тимишоареј а кăзут суб стăпâниреа Унгурилор прин веакул ал X-леа, јар партеа апусеанă а Тимокулуј а кăзут суб стăпâниреа Унгурилор îн анул 1241. Îнтре Банатул Тимишоареј ши »Банатул« Белградулуј дела мјазăзи де Дунăре, ау фост фоарте стрâнсе легăтури политиче ши комерчијале, ши мулцăмитă ачестор легăтури, Ромâнии дин челе доуă »банатури« ау трекут унии ла алции îн деплинă либертате, — фапт каре а фăкут ка ла апус де Мунции Карпаци, атâт ла мјазăноапте, кâт ши ла мјазăзи де Дунăре, сă фије о ачееаш популације, каре ворбеште ла фел, каре аре ачелаш сâнђе, ши каре се симте стăпâнă пе пăмâнтул стрăмошеск, атâт ла мјазăноапте, кâт ши ла мјазăзи де Дунăре.
           Ромâнилор дин партеа рăсăритеанă а Тимокулуј ли с'а дат нумиреа де »Мăрђињинци« фииндкă îнаинте време цинутул ачеста дела рăсăрит де Мунции Карпаци с'а кемат »Марђинеа« <астăзи, пе сâрбеште, сă кеамă Крајина>. Деоарече ау


160

трăјит îн фоарте стрâнсе легăтури ку фрации лор дела мјазăноапте де Дунăре, Ромâнии Мăрђињинци ау îмпрумутат дела Ромâнии дин Олтенија нумиреа де »Цăрăни«, îн ачелаш тимп ши Ромâнии дин Олтенија îмпрумутâнд дела фрации лор дин дреапта Дунăреј нумиреа де »Мăрђињиции«.
           Дупă че цинутул Марђинеа а кăзут îн стăпâниреа Цăрии Видинулуј, ла анул 1280, даторитă фаптулуј кă Цара Видинулуј а фост îн фоарте стрâнсе легăтури политиче ши комерчијале ку Цара Ромâнеаскă; Ромâнии динтр'о парте îн алта а Дунăрии ау трекут унии ла алции ку фоарте маре ушуринцă, аместекâнду-се чеј дела мјазăзи ку чеј дела мјазăноапте де Дунăре, ши астфел îн партеа де рăсăрит а Мунцилор Карпаци дâнд наштере унеј ши ачелееаш популациј каре ворбеште ла фел, каре аре ачелаш сâнђе, ши каре се симте стăпâнă песте пăмâнтул стрăмошеск, атâт ла мјазăноапте, кâт ши ла мјазăзи де Дунăре.
           Даторитă îмпрежурăрилор историче, Ромâнии н'ау преа путут трече унии лу алции песте Мунции Карпаци, дар îнсă ау трекут фоарте ушор унии ла алции песте апа Дунăреј. Ромâнии дин Банат ши Ромâнии дин партеа де апус а Тимокулуј, с'ау аместекат аша де мулт унии ку алции, îнкâт астăзи формеазă о сингурă рамурă дин мареле арборе ал неамулуј ромâнеск, — ши ла фел, Ромâнии дин Олтенија с'ау аместекат аша де мулт ку Ромâнии дин партеа рăсăритеанă а Тимокулуј, îнкâт астăзи формеазă о алтă рамурă а неамулуј ромâнеск. Ачесте доуă рамури с'ау нăскут динтр'о рамурă мај маре, каре рамурă де популације есте стрâнс легатă де унитатеа ђеографикă форматă де Банат, Тимок ши Олтенија.

           Ну поате фи нићидекâт адевăратă сусцинереа ачелора каре спун кă Ромâнии дин партеа апусеанă а Тимокулуј сâнт нумици »Унгурени« фииндкă ар фи венит дин Ардеалул кăзут суб стăпâниреа унгуреаскă, — јар Ромâнии дин партеа рăсăритеанă а Тимокулуј сâнт нумици »Цăрăни« фииндкă ар фи венит дин Цара Ромâнеаскă.
           Требујеште штиут кă дела анул 1526 ши пâнă ла 1867, Унгарија н'а фост сокотитă царă, чи доар ун пашалâк ши апој о провинчије аустријакă. Дакă »Унгурении« каре астăзи трăјеск îн партеа апусеанă а цинутулуј Тимочеан ар фи венит дела мјазăноапте де Дунăре, де бунă сеамă кă îн веакуриле XVII, XVIII ши XIX еј ну с'ар фи путут кема »Унгурени«, чи с'ар фи путут кема »Арделени«, »Бăнăцени« сау »Аустријечи«, — фииндкă ну дин Унгарија, чи дин Аустрија путеау вени ла мјазăзи де Дунăре.


161

           Тот ла фел требујеште штиут кă Ромâнии дин партеа рăсăритеанă а цинутулуј Тимочеан сâнт мај îнтâј »Мăрђињинци«, адикă локујитори ај цинутулуј Марђинеа <Краjина>, јар дакă мај апој а îнчепут сă ли се зикă ши »Цăрăни«, ачаста аратă нумај кă ау трăјит îн фоарте стрâнсе легăтури ку Цара Ромâнеаскă. Кâнд Марђинеа а кăзут суб стăпâниреа Цăрии Видинулуј, даторитă фаптулуј кă атунчи Ромâнии Мăрђињинци ау трăјит îнтр'о »царă«, ромâнеаскă прин локујитории ши прин Домнитории еј, — ау сокотит ка фоарте потривитă пентру еј ши нумиреа де »Цăрăни«.

           Нумиреа де »Мăрђињинци«, пе каре о ау нумај Ромâнии дин партеа де рăсăрит а Тимокулуј ши Ромâнии дин Олтенија, ну е тот уна ку нумиреа де »Мăрђињени«, пе каре о ау ојерии Арделени дела Сибиу, ши нићи тот уна ку нумиреа де »мăрђинаши«, каре о ау оамении дела марђинеа унуј цинут. Ворба »Мăрђињинци« вине дела нумеле цинутулуј »Марђинеа« <сâрбеште: Крајина>, — ши дакă ам прими кă Ромâнилор дин партеа де рăсăрит а Тимокулуј пентру ачееа ли се спуне »Цăрăни« фииндкă сâнт веници дин Цара Ромâнеаскă, атунчи требује сă се примеаскă ши кă Ромâнилор дин Олтенија пентру ачееа ли се спуне »Мăрђињинци«, фииндкă сâнт веници дин Марђинеа <Крајина>. Îн казул ачеста, îнтре Олтенија ши Марђинеа с'ар фи петрекут о мутаре де популације динтр'ун цинут îн алтул, ши деоарече îн амâндоуă ачесте цинутури популација а фост ромâнеаскă, îнсеамнă кă дрептул де стăпâнире ал пăмâнтулуј стрăмошеск прин, нимик ну с'а пјердут.

           Ну требује сă се ујте кă îн декурсул времурилор фоарте мулци Ромâни Тимочени ау трекут îн Банат ши îн Олтенија, ши ну е ку непутинцă сă се фи îнтâмплат ка принтре Ромâнии дела мјазăноапте де Дунăре каре ау венит îн Тимок, о маре парте сă фи фост токмај урмашии ачелора каре îнаинте с'ау рефуђијат îн Банат ши îн Цара Ромâнеаскă. Ромâнии дела мјазăзи ку фрации лор дела мјазăноапте де Дунăре, трăјинд îн легăтури фоарте стрâнсе ши îнкускринду-се унии ку алции, с'ау аместекат аша де мулт, îнкâт астăзи есте ку непутинцă сă се гăсеаскă врео фамилије каре сă ну ајбе пикăтури де сâнђе ромâнеск де пе амâндоуă пăрциле Дунăреј. Унитатеа ђеографикă, прекум ши îмпрежурăриле историче прин каре Ромâнии дин Банат, Тимок ши Олтенија ау трекут, ау фăкут ку путинцă аместекареа сâнђелуј îнтре популација ачестор треј цинутури ромâнешти, ши ачастă аместекаре де сâнђе ла рâндул еј а фăкут ку путинцă ка неамул ромâнеск сă фије унул ши ачелаш, атâт ла мјазăноапте, кâт ши ла мјазăзи де Дунăре.