Cristea Sandu Timoc.
ISTORIA ROMÂNILOR TIMOCENI,
Calendarul românesc NĂDEJDEA,
Editura şi tiparul tipografiei Nădejdea,
Vârşeţ 1944, p. 101-161.
101Историја Ромâнилор Тимочени
Дин челе мај веки тимпури ши пâнă îн зилеле де астăзи, ла мјазăзи де Дунăре трăјеште о нумероасă популације ромâнеаскă, ку ун трекут историк деосебит де ал Ромâнилор де ла мјазăноапте де Дунăре. Популација ачаста ромâнеаскă трăјеште рăсфиратă пе îнтреага îнтиндере де пăмâнт дела рâул Дрина ши пâнă кăтре Мареа Неагрă, чеј мај мулци динтре ачешти Ромâни сâнт îнтре рâуриле Морава ши Лом, ши îн ачест цинут еј формеазă мажоритатеа локујиторилор. Нумај нумăрул Ромâнилор динтре Морава ши Лом есте астăзи де врео 600.000 де суфлете.
Деоарече апа Тимокулуј курђе пела жумăтатеа îнтиндереј де пăмâнт пе каре локујеск Ромâнии дин дреапта Дунăреј, с'а дат îнтређеj ачестеj ређиуни нумеле де »Тимок«, ши дупă нумеле ређиунеј Ромâнии де ајичи се нумеск »Ромâни Тимочени«. Нумеле де »Валеа Тимокулуј« каре с'а дат де асеменеа ачестуј цинут, есте тот аша де потривит, фииндкă »валеа« есте мај маре декâт рâул, ши дакă Тимокул н'ар авеа о аша вале маре, ар фи рăмас небăгат îн сеамă ши ређиунеа ну с'ар фи кемат дупă нумеле луј. Орикум с'ар кема ређиунеа, фије »Тимок«, фије »Валеа Тимокулуј«, Ромâнилор де ајичи нумај »Ромâни Тимочени« ли се поате спуне.
Атâт дупă лимба каре о ворбеск, кâт ши дупă пăринции дин каре се траг, Ромâнии Тимочени сâнт фраци буни ку Ромâнии дин Цара Ромâнеаскă. Прин портул, обичејуриле, îнфăцишареа ши ворбиреа лор, Ромâнии Тимочени се асеамăнă мај алес ку Ромâнии дин Банат ши дин Олтенија. Асемăнареа ачаста се датореште фаптулуj кă тоци ачешти Ромâни, Бăнăцении, Тимочении ши Олтении, ау авут стрâнсе легăтури унии ку алции, ши ну нумаj кă с'ау îнкускрит, дар кјар фамилиј îнтређи с'ау мутат динтр'о ређиуне îн алта, ка ши кâнд с'ар фи дус де-а-руделеа. Дат фиинд кă Банатул, Тимокул ши Олтенија формеазă о десăвâршитă унитате ђеографикă, Мунции Карпаци легâнд ачесте треј цинутури îнтокмај прекум шира спинăреј леагă пăрциле корпулуј унуј ом, јар Дунăреа унинд пе локујитории Банатулуј ши ај Олтениеј ку локујитории Тимокулуј, — е ушор де îнцелес кум нићи ридикăтуриле мунцилор ши нићи апа Дунăреј н'ау îмпједекат пе локујитории ачестор треј ређиуни де а се дуче унии ла алции ши де а трăји îн стрâнсе легăтури, ну нумај îн трекут, чи ши îн времуриле де астăзи.
102Примии локујитори ај Тимокулуј. Чеј динтâј оамени деспре каре историја поменеште кă ау трăјит пе лâнгă Дунăре, ау фост Дачии сау Ђеции, каре ерау, унул ши ачелаш неам, îнсă авеау доуă нуме. Дачии—Ђеции трăјау де амâндоуă пăрциле Дунăреј, ши локујау îнтреага îнтиндере де пăмâнт купринс îнтре рâул Дрина, Мунции Балкани, Мареа Неагрă, рâул Буг, рâул Припет, Карпации де Мјазăноапте, Морава Боемиеј ши Дунăреа мижлочије сау Паноникă.
Îн доуă рâндури, суб Ређеле Буеребиста ши суб Ређеле Дечебал, цара Дачилор—Ђецилор а ажунс сă фије сокотитă ка »маре путере«, де каре с'а темут кјар ши путерника îмпăрăције Романă. Цара Ређелуј Буеребиста с'а îнтинс »де динкоаче ши де динколо де Дунăре«, песте îнтреага îнтиндере де пăмâнт пе унде трăјау Дачии—Ђеции. Цара Ређелуј Дечебал с‘а îнтинс îнсă нумај песте цинутуриле дела мјазăноапте де Дунăре, деоарече пăрциле дела мјазăзи де апа Дунăреј ау фост лăсате îн стăпâниреа Романилор де кăтре ређии дачи динаинтеа луј Дечебал.
Кучериреа Тимокулуј де кăтре Романи. Кучеринд царă дупă царă, мај îнтâј Мачедонија, апој Гречија, апој Илирија ши Трачија, Романии ау ажунс а фи стăпâни песте îнтреага Пенинсулă Балканикă, астфел кă па анул 29 (наинте де Христос стăпâниреа романă ажунђе сă се îнтиндă пâнă ла Дунăре. Чел динтâј император роман, Октавијан Аугуст, îн анул 29 îнаинте де Христос, дин тоате цинутуриле дачиче дела мјазăзи де Дунăре формеазă о сингурă провинчије, кăреја îј дă нумеле де »Мезија«, ши каре се îнтиндеа дела рâул Дрина ши пâнă ла Мареа Неагрă. Îмпăратул роман Домицијан а îнпăрцит апој Мезија îн доуă ној провинчиј: Мезија де Сус (Moesia Superior) каре се îнтиндеа îнтре рâуриле Дрина (Drinus) ши Лом (Almus), — ши Мезија де Жос (Moesia Inferior), каре се îнтиндеа дела Лом ши пâнă ла Мареа Неагрă.
Îн амâндоуă ачесте Мезиј ау фост адуши фоарте мулции колоништи романи, каре фиинд оаменн де треабă ши кум се каде, ну нумај кă с'ау îмпăкат, чи кјар с'ау îнкускрит, ку Дачии— Ђеции супуши. Дин аместекул де сâнђе дако-роман с'а нăскут ши îн дреапта Дунăреј, пе îнтреага îнтиндере де пăмâнт дела Дрина ши пâнă ла Мареа Неагрă, неамул ромâнеск, каре а примит ка моштенире дела Дачи-Ђеци пăмâнтул јар дела Романи лимба ши мâндрул нуме де Ромâни.
103Кучериреа Дачиеј де кăтре Романи. Ла о сутă ши чева де ани дупă îнфиинцареа Мезиеј îн дреапта Дунăреј, чел мај маре îмпăрат ал Романилор, Îмпăратул Трајан, ажунђе сă кучереаскă ши Дачија ређелуј Дечебал, пе каре о префаче îн провинчије романă, дâндуј нумеле де »Дачија Трајанă«, Прекум îн Мезија, ла фел ши îн Дачија Трајанă ау фост адуши фоарте мулци колоништи романи, каре îнкускринду-се ку Дачии-Ђеции, ау дат наштере ачелујаш неам каре с'а нăскут ши îн Мезија, ау дат адикă наштере неамулуј ромâнеск.
Легăтура îнтре челе доуă провинчиј де о парте ши-де чеалалтă а Дунăреј, адикă îнтре Мезија ши Дачија Трајанă, с'а рефăкуг дин ноу, îнтокмај ка пе тимпуриле кâнд Дачии-Ђеции ерау стăпâни де амâндоуă пăрциле Дунăреј. Ла мјазăноапте ши ла мјазăзи де Дунăре ера ши акум унул ши ачелаш, неам. Дакă стăпâниреа авеа пентру требујинцеле еј подул де песте Дунăре динтре Кладова ши Турнул-Северин, апој чејлалци, пăкурарии де ој ши мунчитории де пăмâнт, се мулцумеау ши ку лунтријиле пе каре сингури ши ле фăчеау, ори кă аштептау ка апа Дунăреј сă îнгеце, ши атунчи тречеау ка пе ускат.
Деоарече ерау де ачелаш неам ши ворбеау о ачееаш лимбă, тречеау унии ла алции песте Дунăре, фије де-а-руделеа, фије пела кускри сау пела сокри, фије пентру îмпецит, фије кјар ку нунта îнтреагă кâнд се адучеа миреаса. Тот аша, ну де раре ори тречеау унии ла алции пентру кумпăрăтури де димиј, де пâнзетури, де вите, де саре, де гас, ори кă пăкурарии тречеау, ку турмеле де оj ка сă колинде лумеа îн лунг ши îн лат кăутâнд јарбă бунă пентру оj, дар ши пиjацă де десфачере унде сă-ши виндă ку прец бун брâнза, лâна ши пjеиле мjеилор.
Ачаста ера фаца дин афарă а лукрурилор, кăћи де фапт тотодатă прин легăтуриле ачестеа динтре локујитории де о парте ши де чеалăлалтă а Дунăреj се статорничеау ши се îнтăреау îнсушириле неамулуj ромâнеск, каре атунчи луа фиинцă. Тречереа дела унии ла алции фăчеа ка лимба сă девинă уна ши ачееаш, јар дакă мај цинем сеама ши де îнкускрири, рăмâне лукру фăрă îндојалă кă ши сâнђеле неамулуј ромâнеск девенеа îн тоате фелуриле унул ши ачелаш.
Неамул ромâнеск де амâндоуă пăрциле Дунăреј с'а нăскут îн астфел де îнпрежурăри, ши пентру ачееа есте унул ши ачелаш неам, ши прин сâнђе, ши прин лимбă, ши прин крединце, ши прин датини.
104Îнфиинцареа Дачиеј Аурелијане. Стăпâниреа романă ла мјазăноапте де Дунăре а цинут апроапе о сутă шаптезећи де ани. Непутâнд сă цинă пјепт хоарделор барбаре, армателе романе ау требујит сă се ретрагă тот мај спре мјазăзи, пâнă кâнд, îн анул 275, îмпăратул Аурелијан ласă îнтреага Дачије Трајанă îн стăпâниреа барбарилор ши се ретрађе ку тоатă армата ши службашии ла мјазăзи де Дунăре. Îн дреапта Дунăреј îмпăратул Аурелијан îнфиинцеазă о ноуă провинчије, кăреја îј дă нумеле де »Дачија Аурелијанă«, ши каре куприндеа пăмâнт атâт дин Мезија де Сус, кâт ши дин Мезија де Жос. Рâул Тимок (Timacus) курђеа токмај прин мижлокул Дачиеј луј Аурелијан.
Дупă îнфиинцареа Дачиеј Аурелијане, Мезиеј де Сус и с'а спус »Марђинеа« (Margensis), деоарече ера стрăбăтутă де рâул „Margus“ <Морава>, ши дупă нумеле рâулуј ши-а кăпăтат ши цинутул нумеле.
Деоарече дупă ретрађереа армателор îмпăратулуј Аурелијан Дунăреа а девенит хотарул де мјазăноапте ал îмпăрăциеј Романе, тречереа динтр'о парте îн алта а Дунăреј с'а фăкут чева мај греу ши мај рар. Îн примии ани, кâт тимп ау стăпâнит Дачија Трајанă Гоции ши Ђепизии, с'а путут трече ушор песте Дунăре, деоарече Гоции ши Ђепизии ау фост алијаци ај Романилор. С'а îнтâмплат кјар ка, îн луптеле ку барбарии, Романии сă јесе îнвингăтори, ши îн мај мулте рâндури партеа стâнгă а Дунăреј сă ажунгă јарăш суб стăпâниреа романă. Îн анул 323 îмпăратул Константин чел Маре, каре а мутат капитала дин Рома ла Бизанц (Константинопол, Цариград, Истамбул), ажунђе јарăш стăпâнитор песте о парте а Дачиеј Трајане, ши пентру а путеа лега ши мај бине Дачија Трајанă де îмпăрăције, рефăку дин ноу подул дела Кладова, ши мај фăку îнкă ун под дин пјатрă ши дин лемн песте Дунăре, ла Челеј, лâнгă Романаци. Тречереа песте апа Дунăреј, дела унии ла алции, с'а фăкут јарăш ушор, ори де кâте ори îмпăрации романи дела Константинопол (Бизанц) îши îнтиндеау стăпâниреа ши ла мјазăноапте де Дунăре. Нумај кâнд пăмâнтул Дачиеј Трајане ера кăлкат де барбари рăј ши сăлбатичи, кâнд дечи лумеа се ретрăђеа îн мунци ши îн пăдури, ори кă се дăдеау лупте ку барбарии, тречереа песте Дунăре се фăчеа аневоје, деоарече вијаца ну ера îн сигуранцă ши оамении стăтеау аскунши ши адăпостици. Асеменеа времури н'ау цинут îнсă нићиодатă мулт, ши пентру ачееа се поате спуне кă пе тимпул нăвăлиреј попоарелор барбаре, легăтура динтре Ромâнии дин партеа стâнгă а Дунăреј ку чеј дин Îмпăрăција Романă Бизантинă н'а фост руптă, чи
105нумај îнтреруптă дин кâнд îн кâнд. Мулцумитă ачестор легăтури тотуш десе ши стрâнсе, лимба ромâнеаскă а рăмас ачееаш де амдâдоуă пăрциле Дунăреј, ши алăтури де лимбă ачелеаш ау рăмас крединцеле, датиниле, портул, жокуриле, кâнтечеле ши îнсуш сâнђеле, адикă неамул.
Вениреа Славилор ши а Булгарилор îн Пенинсула Балканикă. Îн челе мај веки тимпури Славии ау локујит îн партеа де мјазăноапте а Полониеј, îнтре рâуриле Вистула, Нипру ши Припет. Деоарече ау фост мунчитори де пăмâнт, ау фост луаци îн робије де неамуриле барбаре, каре апој ј-ау тâрîт ка роби ај лор тот мај спре апус, пâнă кâнд Славии, мај îнтâј ка роби ај Гоцилор ши ај Хунилор, ау ажунс сă мунчаскă пе пăмâнтул Дачиеј Трајане. Мај апој, ка роби ај Аварилор, Славии ау фост тâрîци ши мај спре апус, прин Унгарија де астăзи. Аварии ј-ау фолосит пе Слави ну нума пентру лукратул пăмâнтулуј, чи ши ка солдаци; Аварии луптау де пе кај, јар Славии луптау пе жос. Суб стăшâниреа Аварилор Славии ау кăзут îнтр'о аша де греа робије, îнкâт кјар а ажунс ворба кă »Славул е кâнеле Аварулуј«.
Дупă че ј-ау îнвăцат сă се лупте ка арматă регулатă, Аварии ј-ау луат пе Слави ка сă се батă алăтури де еј îмпотрива îмпăрацилор дела Рома сау дела Константинопол, прекум ши îмпотрива îмпăрацилор ђермани. Алăтури де Авари, Славии ау îнчепут сă факă кучерири ши îн Пенинсула Балканикă. Îмпăрации романи дин Константинопол фиинд îн лупте греле ку путерничии Персијени, ау лăсат Дунăреа слаб апăратă, астфел кă банделе аваре ши славе ау путут трече Дунăреа спре а жефуји ши а прăда богата Îмпăрăције Бизантинă. Витеазул îмпăрат Ираклије (610—641), ку тоате кă ј-а бăтут атâт пе Персијени, кâт ши пе Аварии ши Славии каре ажунсесерă пâнă ла Константинопол, требујинд сă îнчеапă ши рăзбојул ку Арабии, ну ј-а путут îмпједека пе Слави ка сă ну се ашезе îн Пенинсула Балканикă.
О парте динтре Слави с'ау ашезат îн Пенинсула Балканикă фиинд примици де кăтре îмпăрации бизантини ка оамени пентру лукратул пăмâнтулуј. Славии ачештија ау фост букуроши сă скапе де суб стăпâниреа Аварилор ши сă фије стăпâници де îмпăрации бизантини. О алтă парте динтре Славии дин Пенинсула Балканикă ау фост адуши де Авари, каре îнтр'о време ау ажунс сă-ши îнтиндă стăпâниреа ши ла мјазăзи де Сава ши Дунăре. Ачешти Слави, дупă îнфрâнђереа ши нимичиреа Аварилор де кăтре îмпăратул дела Рома Карол чел Маре, îн анул 796, ау кăзут ла фел суб стăпâниреа îмпăрацилор романи дела Константинопол.
106 Булгарии ау локујит îн челе мај веки тимпури прин партеа де мижлок а Азиеј. Де аколо, îн веакул ал II-леа дупă Христос, с'ау мутат îнтре рâуриле Волга ши Дон; нумеле де »Булгари« сау »Волгари« ле вине дела рâул Волга. Îмпинши ши де ачи де алци барбари, Булгарии с'ау тот мутат кăтре апус, пâнă ау ажунс îн партеа де мjазăзи а Басарабиеј, ши де ачи, пела анул 679, Булгарии ау трекут ла мјазăзи де Дунăре, ашезâнду-се песте Славии дин ачесте пăрци. Îмпăрации романи дела Константинопол ну ј-ау путут îмпједека пе Булгари ка сă ну се ашезе îн Пенинсула Балканикă, деоарече популација латинă дин ачесте пăрци а фост рăритă де мулте рăзбоаје ши нăвăлири, јар Славии ашезаци ачи ку îнвојиреа îмпăрацилор бизантини, каре авеау îндаториреа де а апăра îмпăрăција де алци нăвăлитори, ну ј-ау путут опри пе Булгари де а ну се ашеза песте еј.
Наштереа попорулуј сâрб ши а попорулуј булгар. Мареа примеждије а ревăрсăреј попоарелор барбаре песте Îмпăрăција Романă ј-а фăкут пе îмпăрации каре ау венит дупă îмпăратул Аурелијан ка сă ајбе о деосебитă грижă де партеа динспре рăсăрит а îмпăрăциеј, пе унде мај тоци нăвăлитории îнчеркау сă пăтрундă спре а прăда богăцијиле романе. Ла чинчизечи ши чинчи де ани дупă че Дунăреа а девеннт хотарул де мјазăноапте ал Îмпăрăциеј Романе, дећи ла анул 330, îмпăратул Константин чел Маре а мутат капитала дела Рома ла Бизанц, спре а фи мај апроапе де Дунăре. Орашул Бизанц, девенит капиталă, а кăпăтат нумеле де »Константинопол«, кăруја Славии îј зик »Цариград«, јар Турчии îј зик »Истамбул«. Деоарече капитала îмпăрăциеј ну мај ера Рома, нумеле де »Îмпăрăције Романă« а îнчепут сă фије îнлокујит прин нумеле де »Îмпăрăције Бизантинă«, — цара луâнд нумеле капиталеј ној.
Кâнд попоареле барбаре ау îнчепут сă се реверсе ку путере ши асупра пăрции де апус а Îмпăрăциеј Романе, îмпăрации дела Константинопол ши-ау пус ла Рома ун ом де îнкредере ал лор, каре сă стăпâнеаскă ши сă апере партеа де кăтре апус а îмпăрăциеј. С'а îнтâмплат атунчи ка омул де îнкредере дела Рома сă фије кјар фрателе îмпăратулуј дела Константинопол, астфел кă де фапт Îмпăрăција Романă авеа дој îмпăраци, унул ла Бизанц ши алтул ла Рома. Унул динтре îмпăраци, Теодосиjе чел Маре, с'а гâндит кјар сă îмпартă îмпăрăција, ши де ачееа îнаинтеа морции сале, îн анул 395, îмпарте мареа Îмпăрăције
107Романă îн доуă: партеа де рăсăрит о дă фиулуј сăу Аркадјус, јар партеа де апус о дă челујлалт фиу ал сăу Хонорјус. Дупă ачастă îмпăрцире Îмпăрăција Романă нићиодатă ну с'а мај унит суб ун сингур стăпâнитор. Мај рăу îнкă, îн анул 476 Îмпăрăција де Апус есте супусă де неамуриле ђермане, јар Îмпăрăција де Рăсăрит, адикă чеа Бизантинă, îн анул 1453 есте су- пусă де Турчи.
Славии с'ау ашезат пе пăмâнтул Îмпăрăциеј Бизантине мај алес îн веакул ал VII-леа, ши ла вениреа лор, îн îнтреага Пенинсулă Балканикă ау гăсит о дестул де нумероасă популациуне латинă. Ачастă популације латинă ера алкăтујитă дин Ромâнии нăскуци дин аместекул де сâнђе дако-роман, сау трако-роман, сау илиро-роман, прекум ши алкăтујитă дин Романи кураци, каре пе ачеа време îнкă мај трăјау. Де рăул Славилор ноу веници, о маре парте дин ачастă популације латинă а фуђит îн мунци, сау кă с'а ретрас кăтре мјазăзи ши кăтре Далмација. Чеј каре с'ау ретрас îн мунци, поате фииндкă ау фост чобани, ау кăпăтат нумеле де »Власи«, нуме каре мај апој Славии л-ау дат тутурор Ромâнилор.
С'а îнтâмплат îнсă ка мулци динтре Ромâнии ши Романии песте каре ау венит Славии сă ну фи врут сă-ши пăрăсеаскă авереа, каса ши мошија, астфел кă ау рăмас сă трăјаскă аместекаци ку Славии. Мулци динтре ачешти Ромâни сау Романи ау фост оморîци, мулци ау фост фăкуци роби, јар чеј пуцини каре ау рăмас ау фост îнчетул ку îнчетул славизаци, адикă прин аместекул де сâнђе ау фост îнгицици де кăтре ноји веници.
Дин нумероаса популације латинă, астăзи ау мај рăмас нумај Ромâнии дин Мачедонија ши Ромâнии дин Истрија, пâнă îн веакул ал XVII-леа ау трăјит ши прин Далмација дестуј Ромâни, каре îнсă с'ау пјердут, îнгицици фиинд де Сâрби ши де Кроаци. Ромâнии Тимочени сâнт тот о рăмăшицă дин нумероаса популације латинă динтре рâул Дрина ши Мареа Неагрă ачешти Ромâни се пот цине ши астăзи îн маре нумăр, деоарече принтре еј сâнт пуцини Слави, дар ши фииндкă îн пăрциле локујите де еј ау венут мулци Ромâни динспре мјазăзи, прекум ши дела мјазăноапте де Дунăре, астфел кă Ромâнии дин партеа дреаптă а Дунăреј ау фост îнтотдеауна дестул де нумероши пентру ка сă поатă цине пјепт îн лупта пентру пăстрареа фиинцеј лор национале. Тотуш îн партеа де мјазăзи ши кăтре апус мулци динтре Ромâнии Тимочени ау фост îнгицици, адикă славизаци, деоарече дин пăрциле ачелеа се реварсă песте еј, кјар ши астăзи, Славии ашезаци îн Пенинсула Балканикă.
108 Штиут фиинд кă векии Слави ау фост оамени ку окии вâнăци ши ку пăрул бăлај, îнсеамнă кă попоареле славе каре астăзи трăјеск îн Пенинсула Балканикă, ну мај пăстреазă сâнђеле слав курат, деоарече астăзи чеј мај мупци динтре фији ачестор попоаре сâнт оамени ку окии ши ку пăрул негру. Сâрбии, Мунтенегрении ши Кроации, — îн парте ши Булгарии— дупă лимба пе каре о ворбеск се сокотеск попоаре славе, јар дупă îнфăцишареа ши дупă сâнђеле каре ле курђе îн вине, сâнт попоаре де аместекăтурă, ку фоарте мулт сâнђе трак, дак, илир ши роман.
Кâт деспре Булгари, требује спус нумај кă еј ау фост, îндатă дупă вениреа лор îн Пенинсула Балканикă, славизаци де-а-бинелеа, лимба лор фииид о лимбă славă, сâнђеле лор фиинд îн чеа мај маре парте ла фел слав, ку нумај кâтева пикăтури де сâнђе монгол <булгар>, дар ку фоарте мулт сâнђе трак, дак ши роман.
Ашезареа Славилор ши а Булгарилор îн Пенинсула Балканикă а адус фоарте маре рăу неамулуј ромâнеск, атâт фииндкă ачесте неамури вените песте ној не-ау îнгицит ши не-ау луат о маре парте дин пăмâнтул стрăмошеск, кâт ши пентрукă не-ау деспăрцит унии де алции, ши тотодатă не-ау деспăрцит ши де Îмпăрăција Романă, де але кăреј бинефачери културале не-ам букурат нумај атâта кâт не-ау дат Славии, ши ачест пуцин ну îн лимба латинă, чи îн лимба лор спавонă.
Путереа îмпăрацилор дела Константинопол а фост фоарте мулт слăбитă де мултеле ши деселе рăзбоаје, ши пентру ачееа популација латинă песте каре ау венит Славии ши Булгарии н'а путут фи ажутатă, нићи пе кале политикă, ши нићи пе кале милитарă, спре а-ши путеа пăстра фиинца националă. Ку тоате кă Славии îнкă доуă суте де ани н'ау авут о царă а лор, ши ку тоате кă цăриле булгăрешти ау рекуноскут стăпâниреа политикă а îмпăрацилор бизантини, — тотуш популација латинă а требујит ка сингурă сă се лупте, ку îнтреагă путереа еј де вијацă, пентру а ну фи нимичитă ши славизатă; îн Мачедонија ши îн Тимок ачастă популације а рăмас пâпă астăзи îнтотдеауна бирујитоаре. Îмпотрива челор мај фелурите ши а челор мај путерниче арме, пе каре стрăјинии ле-ау фолосит пентру ка сă-ј деснационализезе, Ромâнии Мачедонени ши Ромâнии Тимочени ау опус нумај мареа лор драгосте де лимба мумеј лор ши драгостеа де пăмâнтул стрăмошеск.
109Вијаца политикă а Ромâнилор Тимочени
дупă вениреа Славилор ши а Булгарилор. Тимп де апроапе доуă суте де ани дупă вениреа лор îн Пенинсула Балканикă, Славии ау дус о вијацă асемăнăтоаре ку чеа пе каре ау дус-о îн локуриле лор де баштинă, адикă îнтре Вистула, Нипру ши Припет, ау трăјит дечи ши мај департе îмпăрцици îн трибури, фијекаре триб авâнд кнезул сăу војеводул сăу, каре ера стăпâн песте о микă цăришоарă, де обичеј кâт ера валеа унуј рâу. Ачешти војевози ау рекуноскут песте еј стăпâниреа îмпăрацилор дела Константинопол.
Алăтури де ачесте мичи цăришоаре але Славилор, ау авут ши Ромâнии цăришоареле лор, кондусе де жузи <жудекăтори> ромâни. Де фапт, атâт цăришоареле ромâнешти, кâт ши челе славе, ерау провинчиј административе дин Îмпăрăција Бизантинă, деоарече атâт жудекăтории ромâни, кâт ши кнежии слави ау фост политичеште суб стăпâниреа ши суб аскултареа îмпăрацилор бизантини.
Цăришоареле ромâнешти с'ау кемат ла îнчепут »Романија«, јар мај апој ли с'а дат нумеле де »Влахија« сау »Влашка«. Астфел де цăришоаре ау фост рăсфирате пе îнтреага Пенинсулă Балканикă, ши кјар îн Панонија, адикă îн Унгарија де астăзи. Îн Кроација <Хрватска> ау фост »Влахија Маре« ши »Влахија Микă«; îн Босна а фост мај îнтâј о маре »Романије«; îн Срем ши îн Бачка ла îнчепут нићи н'ау фост Слави, астфел кă ау фост цăришоаре курат ромâнешти; îн Мачва ши îн Шумадија Сâрбии ау венит îн нумăр мај маре кам дупă о мије де ани дела ашезареа лор îн Пенинсула Балканикă прин Херцеговина, Зета <Диоклеција> ши прин Мунтенегру Ромâнии <Власии> с'ау путут мултă време пăстра пе îнăлцимиле мунцилор, пе каре îј стăпâнеау, îн Метохија ши îн Косова Власии с'ау пăстрат пâнă ла вениреа Турчилор, îнтре рâуриле Ибар ши Морава нумеле цинутулуј де »Стари Влах« пâнă астăзи кјар с'а пăстрат, îнтре Морава ши Лом Ромâнии ау трăјит îнтотдеауна îн маре нумăр, ши нумеле веки ал ачестуј цинут пâнă астăзи с'а пăстрат : »Марђинеa« (Margensis) а фост нумитă »Крајина«, îнтокмај дупă кум »Романијиле« ау фост нумите »Влахиј«, îнтре Дунăре ши Мунции Балкани Ромâнии <Власии> ау фост аша де нумероши, îнкâт ау îнтемејат ши о îмпăрăције, суб стăпâниреа Асăнештилор; Трачија, ашезатă ла мјазăзи де Мунции Балкани, фиинд локујитă апроапе нумај де Ромâни, а фост нумитă »Романија«, Мачедонија есте пâнă астăзи ромâнеаскă, локујитă фиинд де апроапе ун милион де А-
110ромâни, îн Гречија ау фост »Влахија де Сус«, »Влахија Маре« ши »Влахија Микă«; îн Албанија ши астăзи трăјеск Ромâнии Фăршероци, îн Далмација пâнă îн веакул ал XVII-леа ау трăјит Ромâни, јар мај спре мјазăноапте, пе коаста Мăрии Адријатиче ау трăјит Ромâнии Морлачи ши витежии Ромâни Ускоци; îн Истрија Ромâнии îнкă мај пот дуче лупта пентру пăстрареа фиинцеј лор национале, ку тоате кă ау рăмас фоарте пуцини, — дар тотуш, фииндкă ши астăзи се мај цин, стау îнкă мăртурије пентру ка сă се вадă пе кâтă îнтиндере де пăмâнт а трăјит неамул ромâнеск. Сутеле, дакă ну кјар мијиле де нумири ромâнешти дате мунцилор, апелор, сателор ши алтор локури, де пе îнтреага Пенинсулă Балканикă; пăстреазă îнкă аминтиреа локујиторилор ромâни, каре чеј динтâј ау стăпâнит ачесте локури, приминдуле ка моштенире дела Трачи, дела Илири ши дела Романи.
Есте вредник де штиут кă прин пăрциле унде Ромâнии ау трăјит îн маре нумăр, мај алес пе лâнгă Дунăре, ау путут îнфиинца фоарте де тимпуриу цăри мај мари ши либере. Астфел прин веакул ал IХ-леа, пе лâнгă Видин а фост цара каре с'а кемат »Дукатул луј Глад«; ачест војевод ромâн, Глад, а трекут сă-ши îнтиндă стăпâниреа ши ла мјазăноапте де Дунăре, îн Банат îнфиинцâнд о ноуă царă ромâнеаскă, каре мај апој а фост кучеритă де Унгури.
Кâнд Булгарии ау трекут îн Пенинсула Балканикă, оарекум ау кучерит цинутул динтре Дунăре ши Мунции Балкани, деоарече еј н'ау венит ка Славии, деспре каре се поате спуне кă с'ау »стрекурат« îн Îмпăрăција Бизантинă, чи Булгарии ау венит политичеште организаци, авâнд о кăпетеније, каре с'а кемат »кан« сау »каган«, прекум ши о арматă де буни кăлăреци. Ла îнчепут, авâнд мулт де лукру ку Славии песте каре с'ау ашезат, Булгарии ау рекуноскут стăпâниреа политикă песте еј а îмпăрацилор дела Константинопол; кании булгари аскултау де îмпăрации бизантини, ну îнсă ашакум аскултау кнежии Славилор, деорече кании булгарилор авеау дрептул де а цине арматă ши кјар дрептул де а фи стăпâнитори песте војевозии слави îн нумеле îмпăратулуј дела Константинопол.
Кâнд кании булгари с‘ау симцит путерничи, ау îнчеркат прин мај мулте рăзбоаје сă скапе де аскултареа фацă де îмпăрации бизантини. Канул Крум <802—814> есте чел динтâј каре с'а луптат ку Бизантинии. Абја дупă че с'ау крештинат, îн анул 864, цара Булгарилор а скăпат де атâрнареа фацă де Îмпăрăција Бизантинă.
Îн анул 971 îнсă Бизантинии îнфрâнг путереа Булгарилор, рекучеринд партеа динтре рâул Лом ши Мареа Неагрă, пентру
111ка îн анул 1002 сă фије рекучеритă де Бизантини ши партеа динтре рâуриле Лом ши Дрина чееа че а мај рăмас дин цара Булгарилор адикă пăрциле Мачедониеј, а фост рекучерит де Бизантини îн анул 1018.
Дупă врео сутă ши чева де ани, кâт тимп ау стат суб стăпâниреа Булгарилор, Ромâнии Тимочени, прекум ши Ромâнии Мачедонени ау фост елибераци, ажунгâнд дин ноу суб стăпâниреа îмпăрацилор лор романи дела Константинопол.
Пе тимпул кâнд кании булгари дучеау лупте греле ку îмăрации бизантини, пентру а скăпа де стăпâниреа политикă а ачестора, — îнтре рâуриле Пива, Тара, Ибар, Лим ши Морава Апусеанă ја фиинцă прима цара славă, нумитă »Рашка«, локујитории ачестеј цăри с'ау нумит »Рашани«, ши ачеста есте нумеле де бăтрâнеце ал Сâрбилор. Îн анул 971, кâнд Бизантинии ау рекучерит партеа динспре рăсăрит а Булгариеј, тот одатă а фост ши Сâрбија (Рашка) супусă де кăтре Бизантини. Îнчеркареа царулуј Самуило де а скăпа де суб Бизантини н'а избутит, деоарече îн анул 1002 пјерде пăрциле де мјазăноапте, јар îн анул 1018 тоате кучеририле сале, îмпреунă ку Сâрбија, кад дин ноу îн мâниле îмпăратулуј дела Константинопол. Де абја суб жупанул Стеван Немања <1167—1196> Сâрбиjа ши-а кăпăтат неатâрнареа фацă де îмпăрации бизантини.
Стăпâниреа унгуреаскă ши сâрбеаскă
песте о парте динтре Ромâнии Тииочени. Унгурии с'ау ашезат îн цара лор де астăзи дупă анул 896. Ла вениреа лор, îн ачесте цăри ау гăсит о нумероасă популације ромâнеаскă, деоарече îн кâмпија Дунăреј ши а Тисеј а фост провинчија романă каре с'а кемат Панонија. Алăтури, де Ромâни, îн Панонија ау мај трăјит ши кâтева рăмăшице де Слави. Ромâнии ау фост пореклици де кăтре Слави ку нумеле де »Власи«, адикă »пăстори де ој«, јар Унгурии ле-ау спус Ромâнилор »пăстори Романи« (pastores Romanorum); дин ачесте доуă нумири дате де кăтре стрăјинии вечини ку ној се поате ведеа кум кă »Влах« ори »Ромâн« е тот уна.
Бăтуци рăу, îн анул 955, де кăтре îмпăратул ђерман Ото чел Маре, Унгурии н'ау мај кутезат сă факă нăвăлири îнспре апус, чи с'ау îнторс кăтре рăсăрит ши кăтре мјазăзи. Îнспре рăсăрит с'ау ловит де Војевозии ромâни дин Ардеал ши дин Банат, јар îнспре мјазăзи с'ау ловит де îмпăрации бизантини.