Žan Kiznije,
Etnologija Evrope, Beograd, 1996, odlomak, str. 57 – 70
Naslov originala: Jean Cuisenier: ETHNOLOGIE DE L'EUROPE, Presses Universitaires de France 1990
NASLEĐE: PRENOŠENJE, USVAJANJA, IZMENE Od Azora do Kaspijskog mora i od Sicilije do Špicberga, otvoren je ... jedan široki domen, nastanjen ljudima koji se razumeju na širokim područjima, ali se ipak razlikuju po govoru kojim se služe. Jezička razlika izražava čitav skup suprotnosti. Bliskosti jezika izražavaju više od zajedničkog posedovanja sredstava opštenja: zajednički način mišljenja, osećanja i simboličkog predočavanja bića na svetu. Tekuće iskustvo najavljuje da unutar široke indoevropske skupine postoje različite grupe, istinske porodice čiji se identitet oblikovao zavisno od mere u kojoj su se one diferencirale tokom istorije. Slika indoevropskih jezika od Atlantika do Urala pruža tako osnovu na kojoj se ističe beskrajna raznovrsnost obličja, onih obličja koja slažu onakve socijalne i političke sprege kakve nastaju, razvijaju se i nestaju uopštem kretanju evropske civilizacije.
I Prenošenje putem grčke i rimske Antike Iz indoevropske osnove izdvajaju se najpre dve glavne kulturne skupine putem kojih se nasleđe klasične Antike prenelo na Evropu.
[Str. 57] 1. Rimski domen. - Pol Oroz (Paul Orose) prvi je imenovao Romanijom (417) kulturni prostor zahvaćen raspadom Zapadnog Rimskog Carstva. Od II veka posle Hrista latinski je vladao kao jezik uprave i prava u domenu koji je obuhvatao deo Evrope od ušća Rajne do ušća Dunava, kao i današnju Veliku Britaniju. Izuzetak je činilo jedino nekoliko enklava u kojima se govorio grčki: Pulje, Kalabrija i severoistočna Sicilija1 Tako ograničen, rimski domen je izgubio Flandriju (IV vek), levu obalu Rajne, Alzas (krajem IV veka), deo Lorene, severnu Švajcarsku, severne Alpe, Balkan, Malu i Veliku Bretanju, Bavarsku (VIVII vek). Dobio je zauzvrat južnu Italiju, severoistočnu Siciliju i Moldaviju i rasprostro se na ogromna kolonijalna carstva koja su osvojili Španci, Portugalci i Francuzi.
Latinski je primarno govor Rima i Lacijuma. Posto je u III stoleću pre Hrista postao književnim jezikom, on se rasprostire istovremeno sa učvršćivanjem rimske prevlasti nad osvojenim narodima. Posle naroda italskog poluostrva (Etruraca, Sabinjana, Ligura), bivaju romanizirani i neitalički narodi: počev od 197. pre Hrista iberski narodi; 191. cisalpijska Galija; 167. Dalmatinci; 120. Provincia (današnja Provansa); 50. severna Galija; 15. Recija; u I stoledu posle Hrista Korzika i Sardinija; 107. posle Hrista Dakija, koja ce kasnije postati Rumunija. Na obodu književnog i pravnog jezika, narodski latinski doživljava podzemni razvoj. Obogaćuje se franačkim, gotskim, lombardijskim i slovenskim rečima, svodi broj deklinacija i konjugacija, da bi, posle pada Zapadnog Rimskog Carstva (476), od njega nastala domorodačka narečja iz kojih će proisteći srednjevekovni i savremem romanski jezici. [Str. 58] Svoje rasprostranjenje latinski duguje složenim procesima tokom kojih je za vreme jednog polumilenija na čitav evropski Zapad prodirao rimski uticaj. Izvesno poznavanje jezika nametalo se u stvari pripadnicima lokalnih aristokratija, upraviteljima i činovnicima u službi Rima, trgovcima i prodavcima podstaknutim da izvlače dobit iz svoje pripadnosti znatnoj ekonomskoj skupini dobro opremljenoj putevima, lukama i prevoznim sredstvima. Daleko od toga da je latinizacija bila jedino sredstvo romanizacije. Urbanizacija nije delovala ništa manje: za jednog Rimljanina, život u pravom smislu, civilizovani život nasuprot varvarstvu, bio je život u gradu5, život u svojstvu građanina koji uživa priznata i zakonski utemeljena prava i povlastice6. Taj ideal je snažno potvrđen, pa Carstvo podrazumeva da će ga deliti i osvojene populacije. Bretonci, Gali, Iberci, nisu zasigurno bili neupućeni u pojam odbrambenog pojasa i utvrđenja. Ali ta utvrđena mesta, jedna privremena druga stalna, jedna ruralna druga pre-urbana, sličnija su italičkim primitivnim naseobinama nego smišljenim, planiranim i izgrađenim gradovima Rimljana iz Carstva, koji su brižljivo pravougaono izdeljeni sa obe stane dveju osovina,
cardo maximus-a, položenog od severa prema jugu, i
decumanus-a
maximus-a, trasiranog
[str. 59] upravno, od istoka na zapad, na čijem se secištu nalazi glavni javni trg, forum. Ista kvadratična mreža produžuje se i na zaleđe urbane aglomeracije, putem katastracije koja "civilizuje" predeo sa takvom snagom da joj se i danas tragovi očitavaju od Velike Britanije do Španije i od Akvitanije do Rumunije. Gradski obrazac življenja glavna je ostavština romaniteta narodima zapadne Evrope.
Sa urbanizacijom, narodi
Romanije uputili su se i u građanski poredak.
Quod est civitas, nisi juris societas? (Šta je grad, ako ne društvo prava?) pita se Ciceron. Etnička pripadnost, po kojoj samim rođenjem, stičemo "prirodnu otadžbinu" ustupa pred građanskom pripadnošću, koja nam pruža "prijemnu otadžbinu", zahvaljujuci pravima koja u njoj uživamo. "Etnicitet" ustupa mesto "građanstvu". Plemenske grupe se gube u pravnoj i teritorijalnoj organizaciji u opštine i gradove, a preko toga u provincije, sve do jednog univerzalnog grada, Rima, središta carstva, čije su granice međe "civilizovanog" sveta. Putna mreža dovodi te gradove jedne sa drugima u vezu, i time doprinosi generalizaciji modela koji će opstojati dva hiljadugodišta, pošto ce, uz bliskost jezika, narodi koji tvore
Romaniju, održavati, od Kadiksa do Dubrovnika i od Narbone do Trira, slično iskustvo građanskog života i sličnu organizaciju vlasti.
Dve moći približavaju narode Romanije. Najpre vojska, preko sistema regrutovanja, preko kompetencije svog
[str. 60] kadra, preko zbrinjavanja veterana. Kao što građanska organizacija potiskuje etnicitet u korist građanskog duha, tako i vojna organizacija potiskuje etnicitet u korist tehniciteta. Ali ni druga moć nije ništa manja. Ona i danas traje. To je moć koju ima Crkva.
Ubi Ecclesia, ibi Roma: gde je crkva, tu je Rim. Kad granice popuste i etnički pokreti odnesu prevagu, jednoobraznost koju je stvorilo Carstvo zamenjuje se univerzalizmom Krsta. Činjenica je da je rimska Crkva presudno delovala na proces u kome, od VI do X stoleća, nastaje evropska civilizacija. Narodima koji ishoduju iz velikih osvajanja ona daje socijalnu i političku vezivnost neophodnu za njeno religijsko delanje. Ali, čineći to, ona svoje upravljače vezuje za ustanove i ustrojstvo moći. Upravo u tim vremenima stvara se savez između latinstva, romaniteta i katolicizma. I upravo tada romanski domen okončava svoje konstituisanje.
Onakav kakav je danas, kao ishod hiljadugodišnje istorije, romanski domen sadrži dve kategorije kulturnih i lingvističkih skupina. To su, s jedne strane, pet skupina čiji se identitet potvrđuje u okviru nacionalnih država nastalih u starini: italijanska, rumunska, francuska, španska, portugalska. Na drugoj strani, to su skupine gde se identitet, kod jednih, ogleda u gramatikalizovanim jezicima i
[str. 61] regionalnim političkim ustanovama nasleđenim od starih carstava, kakve su Sicilija ili Katalonija; kod drugih u regionalnim jezicima i predačkoj teritoriji bez posebne političke ustanove koja bi ih podržala, kao
romanš ili
friulanski.
-
Italijanski etnički domen je, otako je obrazovana nacionalna država koja mu daje politički izraz, izdeljen manje nego ranije. Italijanski jezik je izgrađen na osnovu toskanskog, kome su književni prestiž dali Dante (1265-1321), Petrarka (1304-1374) i Bokačo (1313-1375), a ne, kao u Francuskoj ili Španiji, gde su presudni bili politička volja, vojna snaga i privredna moć. On je zbog toga ostao obeležen jakim kulturaim razlikama i suprotstavljanjem severnih i središnjih regija, na jednoj, i južnih regija, na drugoj strani.
Od italijanskog, kojim na čitavom poluostrvu govori pedeset osam miliona ljudi, uistinu je različit sardski jezik, vrlo blizak svojim latinskim izvorima (milion i dve stotine hiljada korisnika). Regionalni varijeteti italijanskog jezika izražavaju istorijske i političke razlike i govore ο žilavim kulturnim identitetima: pijemontski, đenoveški, lombardijski, emilijanski, venecijanski, ničanski na severu; toskanski, markežanski, umbrijski, rimski, korzičku u središtu; abrucijanski, napolitanski, apulijanski, kalabreski, sicilijanski na jugu, dok sastav krvnih grupa pokazuje da se od severa prema jugu stepen genetskih učestalosti neprestano menja (Mourant, 1976, str. 72). -
Rumunski domen pronašao je nezavisni politički izraz tek od 1918, iako mu starina seže, barem mitološki, do Geta i Dačana. Sa severa, istoka i juga okruzeni Slovenima,
[str. 62] od kojih se genetski malo razlikuju, Germanima i Mađarima sa zapada, Rumuni uporno potvrđuju svoju romansku pripadnost, kao i latinsko poreklo svog jezika, ali ne i pripadnost katoličkoj religiji, stoga što se, kao pravoslavni hrišćani, situiraju u zonu istorijskog uticaja Vizantije (videti odeljak 2).
U Rumuniji ima oko dvadeset miliona ljudi koji govore rumunski, ali unutar granica nacionalne države ima i dva miliona ljudi koji govore mađarski, tri stotine hiljada saksonski, tri stotine hiljada arumenski ili makedonski, dok rumunske populacije izvan političkih granica današnje Rumunije ima u sovjetskoj Moldaviji (tri do četiri miliona), u Bugarskoj (dve stotine hiljada), Jugoslaviji (tri stotine hiljada), u Albaniji i Grčkoj (stotinak hiljada). Kad političke granice nastale u ratu 1939-1945. ne bi bile smatrane nepromenljivim, u sastav Rumunije ušle bi Moldavija i severna Bukovina, koje su bile sastavni delovi rumunske države pre 1939. godine.
-
Francuski domen prevazilazi međe političke Francuske. Jezik koji se u njemu prevashodno govori nejednako je savladan. Izvor današnjeg francuskog je regionalno narečje Ile-de-France-a, koje se nametnulo (od XII do XVI stoleca), ostalim regionalnim narečjima iz upravnih, pravnih i literarnih razloga, sve dok Fransoa I nije ozvaničio takvu situaciju pretvaranjem ovog narečja u zvanični jezik svih javnih i privatnih akata (1539).
Ostali starofrancuski jest-jezici (langues d'o'ïl) gube svoju nacionalnu vrednost i postaju obična regionalna narečja: anglonormandijski, normandijski, pikardijski, lorenski, burginjonski, frankontoaški, šampanjski, anžujski, poatavenski, [str. 63] sentonžeanski. Izuzetak je valonski, lingvistički amblem kulturnog identiteta frankofona nasuprot flamanskom. Udeo keltske podloge je značajan, više u izgovoru nego u rečniku. Udeo germanske nadgradnje nije manji: franačka najezda je, prema fon Vartburgu, rascepila nadvoje rimsku Galiju krajem Starog veka. Od današnjeg francuskog, koji se razvija posle Fransoa I, razlikuju se narečja koja su bila pravi jezici: franko-provansalski čiji prostor upotrebe nikada nije odgovarao nekoj nezavisnoj političkoj formaciji; oksitanski, pravi etnički jezik, koji određene originalne zajednice koriste u administraciji, pravu i književnosti; gaskonjski, koji se govori u Akvitaniji, staroj Vaskoniji; katalanski, u upotrebi sa obe strane istočnih Pirineja, u Francuskoj i u Španiji.
Procenjuje se na trideset pet miliona broj onih koji govore standardni francuski kao prirodni ili maternji jezik u Francuskoj, na četiri miliona onih u Belgiji i milion u Švajcarskoj. Procenjuje se, s druge strane, na dvanaest miliona broj onih koji govore oksitanski kao prirodni, a francuski kao usvojeni jezik; na tri miliona Alzašana, Lorenjana, Baskijaca, Bretonaca, itd., šest miliona Kanađana, jedan i po milion Franko-Amerikanaca, osam miliona građana poreklom iz bivših kolonija, koji romanske jezike govore kao maternje, a francuskim vladaju kao usvojenim. A računa se da ima pedeset miliona zvanično frankofonih Afrikanaca, za koje francuski predstavlja nametnuti jezik i koji ga u malom broju stvarno razumeju (10% njih), dok ga tečno govore samo retki (1 do 2%). [Str. 64] - Baštinik rimske
Hispanije, španski domen istorijski nastaje
Rekonkistom (Reconquista), preotimanjem Španije od Mavara, na politički i vojni podstrek Kastiljanaca.
Kastiljanski je bio blizak
gaskonjskom, početno govoren samo u kantabrijskim regijama (središnji Pirineji), na teritoriji od jedva nekoliko hiljada kvadratnih kilometara. Junaci Rekonkiste nametnuli su ga mozarabijskim populacijama, koje su pod arapskom vlašću očuvale svoja stara romanska narečja.
Dva iberska narečja, galjego i katalan, dugo su služila kao nacionalni jezici pod uplivom snažnih političkih činilaca, Galicije i Katalonije. Što se tiče romanskih narečja Centra, leoneškog i aragoneškog, oni su se kastiljanizirali u srazmeri sa ujedinjavanjem Spanije pod krunom Kastilje, dok su se južna romanska narečja, osobito andaluski, malo razlikovala od kastiljanskog obrasca. Iako sukobi oko jezika i odgovarajućih kulturnih identiteta nisu izostali, kastiljanski je sačuvao ulogu zvaničnog jezika države, dok su se baskijski i katalanski održali na razini regionalnih jezika. Upravo je kastiljanski taj koji se govori u najvećem delu Latinske Amerike, kao zvanični jezik tamošnjih nacionalnih država, a u tekućoj upotrebi je i u SAD (osam miliona) i u Karibima (trinaest miliona). Broj hispanofona se tako može ceniti na blizu dve stotine miliona. [Str. 65] -
Portugalski dоmen se uobličio, kao i španski, kroz pokret
Rekonkiste.Počev od XII veka, govorni jezik na severu Luzitanije, u Minhou, Durou i Tras-os-Montesu, ametnuo se neolatinskim narečjem Juga, koje su Arapi nazivali
al-jamia. Iz tog arhaičnog portugalskog proistekao je savremeni portugalski, koji za normu danas prihvata jezik Lisabona.
Blago portugalskog u svetu je znatno, u skladu sa kolonijalnim carstvom koje je u pet vekova Portugalija sebi skrojila. Na deset miliona Portugalaca u Evropi nadovezuje se sto petnaest miliona Brazilaca koji govore portugalski i desetine miliona stanovnika koji ga govore manje ili više dobro u pet država nastalih iz kolonijalnog carstva, gde je portugalski zvanični jezik: Angola, Mozambik, Gvineja-Bisao, Zelenortska ostrva i republika Sao-Tome i Prinsipe. - Romanski domen podrazumeva takođe i romans, rasprostranjen u Švajcarskoj, u Grizonima,
friulan ili
ladinski, koji se govori u italijanskoj provinciji Udine, a svojedobno je govoren i u Trstu.
- Što se tiče
albanskog, izvesno je da se radi ο indoevropskom jeziku, ali se još uvek ne zna kako se on istorijski obrazovao. Albanci ga zovu
shqip, svoju zemlju
Shqiperia, a sebe
Shqiptar. Njihovi intelektualci zagovaraju ilirsko kulturno poreklo i ističu uzastopne uticaje Rima i Vizantije, a potom Slovena i otomanskih Turaka. Albanska populacija broji pet miliona ljudi, od kojih dva i po u
[str. 66] Albaniji i dva u Jugoslaviji: dvojnost teritorija, izvor neprestano obnavljanih etničkih sukoba.
2. Grčki i vizantinski domen. - Grčki i vizantinski domen ima tu osobenost što jezik oko kojega se oblikovao istrajava više od trideset pet vekova. Izgradio ga je narod (Heleni) došao iz stepa severno od Balkana. Grčki jezik postaje, počev od V veka pre Hrista, zajednički svima do kojih dopire zračenje Atine. "Grčki svet je manje svet posebne rase, a vise svet civilizacije", kaže Izokrat, "i ono što nekoga čini Grkom više je kultura nego krv". Nakon Aleksandrovih osvajanja, u IV veku pre Hrista, od Makedonije do Egipta i od Sicilije do Indusa biće govoren
koinè, svakodnevni grčki. Dok grčki govornika, mislilaca i naučnika postaje jezik kulture rimskih intelektualaca, dotle se i sam svakodnevni grčki razvija i postaje jezik kulture hrišćanskih pisaca i čitave Istočne Crkve. Neprekidno govoren kao prirodni i maternji jezik, on nastavlja svoj razvoj sve do naših dana, u dva različita oblika: "čisti" jezik ili
katharevoussa, i "narodski" jezik ili
demotiki.
Indoevropski slovni znaci u grčkom jesu arhaični, ali ipak manje od onih u latinskom ili u baltičkim jezicima. Grčki razlikuje tri roda: muški, ženski i srednji; pored jednine i množine, ima dvojinu (koja iščezava u savremenom grčkom); imenice imaju pet padeža (prema osam u indoevropskom), ali ih savremeni grčki nema više od četiri; izraz za glagolska vremena koji razlikuje radnju u toku dogadanja i radnju nezavisnu od njenog trajanja, aorist. Zračenje grčkog objašnjava se višestrukim uzrocima. Najmanje dva se vezuju za sposobnosti izražavanja koje je [str. 67] nudio vrlo rano: urrapređeno azbučno pismo, kadro da pokrije raznolikost dijalekata, a time i različitost jezika; svakodnevni jezik, koinè, koji je dopuštao sporazumevanje među sagovornicima pripadajućim raznim dijalektima. Sto se tiče vanjezičkih uzroka zračenja grčkog, to su kvalitet i univerzalni značaj misli, čijem je izražavanju često grčki služio, istorijska uloga koju je imao kao zvanični jezik Carstva i vizantinske Crkve, kao i uloga glavnog sredstva širenja humanizma tokom Renesanse. Ali, paradoksalno, Vizantinci ne određuju sebe vezujući se za grcki jezik, nego pozivanjem na Rim. Do poslednjeg trenutka svoga carstva oni nikada ne prihvataju drugo ime do
Rimljani Neumorno sebe smatraju za
pars orintalis Carstva čiji se
pars occidentalis srušio 476. godine. Oni vide sebe kao jedine zakonite zatočnike krajnjeg političkog i verskog dovršenja Carstva, njegovog organskog saveza sa hrišćanskom Crkvom. U njihovom duhu romansko i hrišćansko čine jedno. Iako, počev od V veka, latinski izlazi iz upotrebe na Orijentu i ustupa mesto grčkom, jedinom domorodnom jeziku, Vizantinci nikada nisu sebe smatrali Helenima: reč i pojam označavaju ono što oni ne bi hteli da budu, nevernici, pagani, pripadnici nekog etnosa. Sami sebe nikada ne nazivaju Vizantincima: za njih ta reč označava stanovnike grada koji je 330. postao Konstantinopolj.
[Str. 68] Za sudeonike tog velikog trenutka istorije, pad ovog grada ne označava samo okončanje "hiljadugodišnjeg neprekidnog sleda zločina, slabosti, beščašća, mrtvila"; ili konac sveta "dostojnog života", tog grčko-rimskog sveta kojeg ujedinjuju jezik i kultura. Baština je preuzeta na dva različita načina. Jedan je etnički: preko Grka, koji održavaju identitet helenskog naroda, zahvaljujuci epskoj borbi protiv otomanskih Turaka i konačno, u romantizmu, grade nacionalnu državu (1821); drugi je transetnički: preko pravoslavne Crkve, koja učvršćuje svoje prisustvo izvan helenskog sveta u Maloj Aziji, u Egiptu, sve do Slovena Ukrajine i Moskovije.
Današnji helenski domen više ne prelazi granice grčke nacionalne države (deset miliona stanovnika). Populacije grčkog jezika i kulture, vekovima smeštene u Maloj Aziji, bile su u stvari sve potisnute, ukoliko ih Turci nisu uništili kad i Jermene (1922). One koji žive na Kipru (350 000), Turci su potisnuli na manji deo ostrva. Što se tiče onih koji nastanjuju južnu Albaniju (za Grke je to severni Epir), broj im ne prelazi tri stotine hiljada. Duga istorijska tradicija trgovanja i plovidbe održava mnogobrojne veze između grčkih populacija u helenskom kulturnom domenu i onih izbeglih i rasejanih na raznim tačkama sveta. Ali vizantinski kulturni domen održava se, shodno njegovoj izvornoj vokaciji, daleko izvan grčkog etnosa, osobito preko delatnosti Pravoslavne crkve. Ona nije prestala da u Grčkoj podržava otpor, a potom i pobunu protiv otomanske prevlasti, pri čemu je helenizam bio jedno sa
[str. 69] hrišćanstvom. Isto se zbilo i u Srbiji, Rumuniji, Bugarskoj, Ukrajini i Rusiji, svuda gde hrišćanske kneževine i kraljevstva ratuju u isti mah protiv Islama, Tatara, Mongola ili Turaka. Borba koju je na Kipru vodio etnarh Makarios protiv turske agresije poslednja je ilustracija tog bliskog savezništva, na etničkom načelu, između i Crkve i države. Savezništvo koje u zemljama istočne Evrope sa socijalističkim režimom olakšava činovničko potčinjavanje klera i crkvenih ustanova državi. Ali narodi evropskog istoka od vizantinske kulture nasleđuju mnogo više od izvesne istorijske upućenosti na življenje uz bliskost crkvene i državne moći. Kultnim ceremonijama, liturgiji praznika koji obeležavaju životna razdoblja i godišnja doba oni duguju svoje dvojako iskustvo svetinja: misteriozne i daleke, kao Hrist Svedržitelj (Pantokrator), koji u veličanstvenosti stoluje u kupoli crkve; bliske i prisne, kao obroci koji se na pogrebima dele u čast preminulog, ili kao ritualni ples koji se pri venčanju zameće u crkvi da bi bio nastavljen na seoskom trgu.
[Str. 70]
